ملاحسین واعظ کاشفی
ملاحسین واعظ کاشفی، واعظ و نویسندۀ نامدار در عهد تیموریان.
ملاحسین واعظ کاشفی، زادة سبزوار و مدفون در شهر هرات است. وی پیرو فرقة صوفیة نقشبندیه در عصر سلطان حسین بایقرا و وزیر او امیرعلی شیرنوایی بود. کتاب روضة الشهدا، مشهورترین اثر برجای مانده از او است.
کودکی و نوجوانی
حسین کاشفی در سبزوار متولد شد. مورخان او را متولد نیمة اول قرن نهم هجری می‌دانند.[۱] پدر حسین از علمای شیعه در سبزوار بود. حسین کاشفی علم‌آموزی را نزد پدر و برخی علمای سبزوار آغاز کرد و سپس برای ادامة تحصیل به نیشابور و مشهد رفت.
جوانی و تحصیلات
ملاحسین کاشفی با فراگیری دانش از علمای نیشابور و مشهد، اجازة روایت را به‌دست آورد.[۲] او در جوانی، خواب دید که سعدالدین کاشغری، از سرسلسله‌های فرقة نقشبندیه، او را به هرات دعوت می‌کند. ملاحسین زمانی به هرات رسید که سعدالدین از دنیا رفته بود.[۳] عبدالرحمن جامی خواب او را این‌گونه تعبیر کرد که باید با خانوادة کاشغری خویشاوند شده و نوادة او را برای پسر خود به همسری برگزیند.[۴]
مذهب
مدارای ملاحسین واعظ کاشفی با مذاهب گوناگون اسلامی، موجب شد که مذهب او حتی در عصر خود او نیز محل اختلاف باشد. او هرگاه در هرات زندگی می‌کرد فردی شیعه و با زیستن در سبزوار به‌عنوان فردی سنی شناخته می‌شد.[۵] آثار کاشفی را نیز در این اختلاف‌ها اثرگذار دانسته‌اند.[۶] تولد در خانوادة شیعه و شهر سبزوار (پایگاه شیعیان پس از قیام سربداران)،[۷] نگارش کتاب روضة الشهدا (اولین کتاب مقتل به زبان فارسی دربارة امامان شیعه و واقعۀ عاشورا) و برخی عبارات او در کتاب فتوت‌نامة سلطانی را نشانۀ شیعه بودن او دانسته‌اند.[۸] در مقابل، گروه دیگری او را از اهل‌سنت دانسته‌اند زیرا از واعظان درباری در عصر تیموریان بوده که حنفی‌مذهب بوده‌اند؛ او همچنین از ملازمان و دوستان عبدالرحمان جامی و مورد حمایت امیرعلی شیرنوایی از صوفیان نقشبندیة حنفی بوده است.[۹] شاگردان ضدشیعی کاشفی نیز از استاد خود بسیار تعریف کرده‌اند.[۱۰] او در آثار خود از صلوات مخصوص اهل‌سنت استفاده کرده و دربارة فضایل روز عاشورا طبق مذهب اهل‌سنت سخن گفته است. ملاحسین همچنین در جواهر التفسیر مذهب حنفی را فرقة ناجیه خوانده است.[۱۱] این دوگانگی موجب شده که برخی او را سنی دوازده‌امامی بدانند.[۱۲]
سیرۀ اخلاقی
درون‌مایة آثار کاشفی گویای آن است که او با منش صوفیانه، حاکمان و زیردستان را به تعامل و تساهل دعوت می‌کرده و از افراط و تفریط و ایجاد تنش برحذر می‌داشته است.[۱۳]. موعظه‌ها و نوشته‌های او مملو از احترام به دیدگاه‌ها و اعتقادات دو فرقة بزرگ اسلامی است.[۱۴]
جایگاه اجتماعی
ملاحسین واعظ کاشفی، در عصر تیموریان از شهرت و آوازۀ بلندی برخوردار بود. او همواره مورد لطف و حمایت سلاطین تیموری بود.[۱۵] مهارت او در وعظ و نویسندگی و شهرت او در هرات و سبزوار، موجب شد که خانقاه دارالسیاده در چهارسوق هرات را برای او بنا کردند و او را شیخ آن خانقاه مقرر ساختند. شهرت واعظ کاشفی نزد شیعیان به‌دلیل نگارش کتاب روضة الشهدا است. حاکمان صفوی، این کتاب را منبع مرثیه‌خوانی قرار داده و تلاش کردند تا کاشفی را فردی شیعه معرفی کنند.[۱۶]
فعالیت‌ها
1. فعالیت‌های علمی
کاشفی در وعظ و نویسندگی، چیره‌دست بود. وی علوم دینی، ریاضیات و خوش‌نویسی را در نوجوانی فراگرفت و در جوانی به تصوف گرایید. برخی بر این باورند که کاشفی در تمام علوم متداول عصر خود دستی بر آتش داشته است.[۱۷]
2. فعالیت‌های دینی
مهارت اصلی کاشفی، وعظ و ارشاد مردم بود. او همچنین، به تدریس و تألیف نیز می‌پرداخته است. کاشفی از دانش گسترده‌ای برخوردار بود و خوش‌قلم و پرتألیف نیز بوده است. موعظه‌های او نوشته و بازخوانی می‌شده و گاهی به‌صورت کتاب در می‌آمده است. «جامع الستین» و «روضة الصفا» به همین روش نوشته شده‌اند.[۱۸] سلطان حسین بایقرا و وزیر او نیز در جلسات وعظ کاشفی شرکت می‌کردند.[۱۹]
مسئولیت‌ها
ملاحسین واعظ کاشفی بعد از آن‌که مدتی در هرات ساکن بود، از سوی سلطان ابوسعید، حاکم خراسان در عهد تیموریان به‌عنوان قاضی‌القضات بیهق منصوب شد. اندکی پس از به‌قدرت‌رسیدن سلطان حسین بایقرا در هرات، او از سمت قاضی‌القضات بیهق انصراف داد؛ سلطان حسین دوباره کاشفی را به هرات فراخواند و او به کارهای وعظ، تدریس و تألیف در آن سامان پرداخت.[۲۰]
دیدگاه‌ها
کاشفی بر این باور بود که بدون سیاست نه احکام شرع تحقق پیدا می‌کند و نه حکومت قوام و دوام می‌یابد؛ با دیانت و سیاست است که نظام معاش و معاد مردم سامان می‌یابد. کتاب «انوار السهیلی» کاشفی را گویای اندیشة سیاسی او دانسته‌اند.[۲۱] کاشفی، سیاست را شامل سیاست نفس و سیاست غیر می‌دانست. سیاست نفس آن است که انسان به دفع اخلاق ضمیمه از خود بپردازد؛ سیاست غیر نیز شامل سیاست خواص و مقربان (نظم و نسق امور آنها) و سیاست عوام و رعیت می‌شود که باید همیشه بدها را ترسانید و نیک‌کرداران را امیدواری بخشید. کاشفی همچنین باور داشت که زندگی نظام‌مند در گرو رعایت دو اصل عدالت و سیاست است. او عدالت را عروس آمال بشریت می‌دانست که بدون پیرایۀ سیاست، اجرایی نخواهد شد. او باور داشت که حاکم جامعه باید در ادارة مملکت به سه‌گانۀ عدالت،؛ مشاوره و خصال نیکو، توجه کند.[۲۲]
روابط با چهره‌های دیگر
سلطان حسین بایقرا که خود از عالمان آن دوره به‌حساب می‌آمد به‌همراه وزیر خود، روابطی گرم و صمیمانه با واعظ کاشفی داشتند. واعظ کاشفی به‌دلیل همین روابط صمیمی، تعدادی از آثار خود را به‌نام آنها نوشته یا تقدیم آنها کرده است. همچنین فرزند سعدالدین کاشغری، رئیس فرقة نقشبندیه و عبدالرحمن جامی از بزرگان این فرقه روابط حسنه‌ای با کاشفی داشتند.[۲۳] برخی منابع معتقدند که واعظ کاشفی در اواخر عمر خود، اوایل دوران حکومت شاه اسماعیل صفوی را نیز درک کرده است. فرزند او فخرالدین صفی پس از او در دربار صفویه از علمای دربار شاه‌طهماسب بوده است.[۲۴]
آثار
آثار مختلف در باب فقه، حدیث، تفسیر، ریاضیات، ادبیات، جادو و سحر، سیاست، عرفان و تصوف، نجوم و سایر علوم رایج روزگار از ملاحسین واعظ کاشفی برجای مانده است. از جمله مشهورترین آثار واعظ کاشفی می‌توان به جواهر التفسیر، مخزن الانشاء، اخلاق محسنی، انوار سهیلی و روضة الشهدا اشاره کرد.[۲۵] «انوار سهیلی» سال‌ها در هندوستان تدریس می‌شد. کاشفی در این اثر، به بیان آرا و نظرات سیاسی خود در قالب وعظ و نصحیت پرداخته و متن کتاب، در حوزۀ حکمت عملی با الگوبرداری از اخلاق ناصری (خواجه نصیرالدین طوسی) و اخلاق جلالی (جلال‌الدین دوانی) نگارش شده است.[۲۶]
دیدگاه‌ها دربارۀ واعظ کاشفی
تراجم‌نویسان، کاشفی را متبحر در علوم مختلف خوانده‌اند و برای او ۳۷ اثر نام برده‌اند. [۲۷] برخی دیگر نیز او را به‌خاطر نقل‌ها و برداشت‌های صوفیانه دربارۀ واقعۀ عاشورا، شخصی جعال و افسانه‌پرداز دانسته‌اند.[۲۸]
درگذشت
برخی سال وفات او را 900ق دانسته و عده‌ای سال 906ق می‌دانند[۲۹] و برخی هم 910ق بیان کرده‌اند. [۳۰] براساس منابع موجود، ملاحسین کاشفی در اوایل قرن دهم وفات کرده است. در رابطه با محل دفن ملاحسین واعظ کاشفی نیز اختلاف‌نظر وجود داشته و برخی مدفن او را در هرات می‌دانند. امروزه در خیابان هرات بین تانک مولوی و پای منارها، مرقدی منسوب به ملاحسین واعظ کاشفی وجود دارد که در زمان ظاهرشاه در حدود سال 1324ش دارای باغ و ایوان بوده و در کودتای هفت ثور سال 1357ش ویران شده است.[۳۱]
عده‌ای هم بر این باورند که او در زادگاه خود یعنی سبزوار و بیهق وفات یافته و در همان‌جا نیز به خاک سپرده شده است. امروزه در سبزوار بین آرامگاه ملا هادی سبزواری و بنای مصلای سبزوار، مزاری منسوب به ملاحسین کاشفی وجود دارد.[۳۲]
پانویس
- ↑ «کاشفی، حسین»، ویکی نور.
- ↑ «کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی سبزواری»، ویکی فقه
- ↑ «ملاحسین کاشفی»، دانشنامه اسلامی.
- ↑ «حسین واعظ کاشفی»، وب‌سایت پاتوق کتاب فربا.
- ↑ «حسین واعظ کاشفی»، وب‌سایت پاتوق کتاب فربا.
- ↑ «کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی سبزواریم»، ویکی فقه.
- ↑ «ملاحسین واعظ کاشفی»، دانشنامة اسلامی.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه کاشفی.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه کاشفی.
- ↑ «کاشفی، حسین»، ویکی نور.
- ↑ «ملاحسین واعظ کاشفی»، دانشنامة اسلامی.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، 1390ش، ص179.
- ↑ «کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی سبزواری»، ویکی فقه.
- ↑ امینی‌زاده و رنجبر، «واکاوی اندیشه سیاسی- مذهبی ملاحسین واعظ کاشفی»، 1396ش، ص9.
- ↑ «ملاحسین واعظ کاشفی»، دانشنامة اسلامی
- ↑ امینی‌زاده و رنجبر، «واکاوی اندیشه سیاسی- مذهبی ملاحسین واعظ کاشفی»، 1396ش، ص9.
- ↑ افندی، ریاضالعلما و حیاض‌الفضلا، ج2، 1389ش، ص309.
- ↑ افندی، ریاضالعلما و حیاض‌الفضلا، ج2، 1389ش، ص309.
- ↑ «درباره ملاحسین واعظ کاشفی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی؛ «کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی سبزواری»، ویکی فقه.
- ↑ امینی‌زاده و رنجبر، «واکاوی اندیشه سیاسی- مذهبی ملاحسین واعظ کاشفی»، 1396ش، ص4.
- ↑ «درباره ملاحسین واعظ کاشفی»، خبرگزاری جهموری اسلامی.
- ↑ امینی‌زاده و رنجبر، «واکاوی اندیشه سیاسی- مذهبی ملاحسین واعظ کاشفی»، 1396ش، ص9.
- ↑ «درباره ملاحسین واعظ کاشفی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ افندی، ریاض العلما، ج2، 1389ش، ص305؛ موسوی، روضات الجنات، 1313ق، ج3، ص313.
- ↑ موسوی، روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، ج3، 1313ق، ص309.
- ↑ «درباره ملاحسین واعظ کاشفی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «کمال الدین حسین واعظ کاشفی سبزواری»، ویکی فقه؛ افندی، ریاض العلما، ج2، 1389ش، ص305؛ موسوی، روضات الجنات، ج3، 1313ق، ص313.
- ↑ «ملاحسین واعظ کاشفی و روضه الشهدا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «درباره ملاحسین واعظ کاشفی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ افندی، ریاض العلما، 1389ش، ج2، ص305؛ موسوی، روضات الجنات،1313ق، ج3، ص313.
- ↑ «درباره ملاحسین واعظ کاشفی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی؛ هروی، مزارات هرات حصه دوم، 1346ش، ص308.
- ↑ «کمال الدین حسین واعظ کاشفی سبزواری»، ویکی فقه.
منابع
- افندی، میرزاعبدالله، ریاض العلما و حیاض الفضلا، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- امینی‌زاده، علی و رنجبر، محمدعلی، «واکاوی اندیشه سیاسی - مذهبی ملاحسین واعظ کاشفی»، فصل‌نامه پژوهش‌های تاریخی دانشگاه اصفهان، شماره 36، زمستان 1396ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نشر علم،1390ش.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1313ق.
- «درباره ملاحسین واعظ کاشفی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۸ تیر 1400ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، نرم‌افزار.
- «کاشفی، حسین»، ویکی نور، آخرین تاریخ ویرایش: ۲۰ فوریه 2023م.
- «کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی سبزواری»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۱۱ فروردین 1402ش.
- «ملاحسین واعظ کاشفی»، دانشنامه اسلامی، آخرین تاریخ ویرایش: ۲۵ می 2022م.
- «ملاحسین واعظ کاشفی»، ویکی حسین، آخرین تاریخ ویرایش: ۶ فوریه 2022م.
- موسوی، سید کمال، «ملاحسین واعظ کاشفی» پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1401ش.
- هروی، مولانا عبیدالله، مزارات هرات حصه دوم، بی‌جا، 1346ش.