موسیقی مردم هزاره
موسیقی مردم هزاره؛ فرهنگ موسیقیایی مردم هزاره.
موسیقی مردم هزاره، در تاریخ پرفراز و نشیب قوم هزاره، همواره پویایی خود را حفظ کرده و این مردم در حفظ و نگهداری موسیقی هزارگی به‌عنوان بخشی از فرهنگ خود، تلاش‌های فراوانی کرده‌اند. موسیقی سنتی هزارگی با ظاهر ساده، تمایزات آشکاری با دیگر سبک‌های فولکور افغانستانی دارد.
مفهوم‌شناسی
کارشناسان، موسیقی را هنر بیان احساسات انسانی توسط صدا می‌دانند که عنصر اصلی تشکیل‌دهندۀ آن صدا و ریتم است.[۱] موسیقی مردم هزاره، صداهای ریتم‌داری است که انسان هزاره شادی، عشق، غم، دوری، مشقت‌های زندگی و عقاید خود را با آن بیان می‌کند.[۲]
پیشینه
پژوهش‌گران، موسیقی هزارگی را بخشی از حوزۀ گستردۀ موسیقی خراسان بزرگ می‌دانند که دارای مقامها و دستگاههای مختلف بوده[۳] و اصالت بسیاری از این مقامها حفظ شده است.[۴] تاریخ‌پژوهان معتقدند که مقام «مَخته» طی قیام مردم هزاره علیه عبدالرحمن و قتل‌عام این مردم، به وجود آمده است. موسیقی هزارگی طی دهه‌های شصت و هفتاد قرن 14ش، رشد بیشتری پیدا کرد و خوانندگان هزاره توانستند آثار زیادی از موسیقی هزارگی در رادیو و تلویزیون ملی ثبت کنند.[۵] پس از کودتای 1978م، موسیقی میان مردم هزاره، برای بیداری و افزایش آگاهی سیاسی مردم، مورد استفاده قرار گرفت[۶] و در همین دوره موسیقی مقاومت هزارهها خلق شد.[۷] چهار دهه جنگ و مهاجرت تأثیر منفی بر موسیقی محلی مردم هزاره گذاشت؛[۸] اما در دو دهۀ گذشته تعداد زیادی از نسل جوان به موسیقی محلی روی آوردند و در سال‌های اخیر، جشنوارۀ موسیقی محلی در بامیان، استان مرکز هزارهها، برگزار می‌شد.[۹]
اهمیت موسیقی در فرهنگ هزاره
در فرهنگ مردم هزاره، موسیقی و ترانه پیوندی جاودانه با زندگی دارد. هر تیره و طایفۀ هزاره نوازندگان و آوازخوانان ویژه‌ای دارند.[۱۰] سبک‌های موسیقی هزارگی که در گویش محلی به آن «رفت» می‌گویند،[۱۱] به‌تناسب آیین‌ها، مراسم و سنت‌های شادی و غم مردم هزاره به وجود آمده[۱۲] و ترانه‌های آن سینه‌به‌سینه انتقال یافته است.[۱۳]
نقش زنان در موسیقی هزاره
بر اساس تحقیقات انجام شده، بیشتر اشعار عامیانه که حتی توسط مردان خوانده می‌شود، توسط زنان سروده شده است.[۱۴] از نظر کارشناسان این سروده‌های زنان هزاره نه‌تنها نمایانگر احساسات آنان است بلکه آیینۀ خواست‌ها، افکار و ارزش‌های انسانی آنها نیز هست. زنان در این سروده‌ها از سنت‌های نابرابر و حاکمان جور شکایت کرده و احساسات درونی خود را بازگو می‌کنند. محتوای ترانه‌های زنان هزاره بیشتر حکایت از هجران، نارضایتی از ازدواج، سختی روزگار، دلتنگی و فراق عزیزان است که گاهی پدر، مادر و برادران در این آواها مقصر معرفی می‌شوند. زنان هزاره بیشتر این ترانه‌ها را در محافل زنانه همراه با دیره و دمبوره می‌خوانند. از نظر این کارشناسان موسیقی زنان هزاره موسیقی اصیل با درون‌مایۀ قومی، ملی و عاشقانه است که در مراسم‌های ملی، محلی و شادی‌ها اجرا می‌شود. برخی زنان از جمله دل‌آرام آغَی (آبی میرزا) نقش ارزنده‌ای در عرصۀ موسیقی محلی داشته‌اند.[۱۵]
ابزار موسیقی هزارگی
1. دمبوره، که نام قدیمی محلی آن «گاو سرقشی» بوده،[۱۶] دارای دو تار است و از «کاسه» که در گویش محلی به آن «کسقاغ» می‌گویند، «دسته»، «ته‌سری» که به آن «گلو» نیز می‌گویند، «گوشک‌ها» که در آن تارها را می‌پیچند، «خرک» تارها را از روی کاسه بلند نگه می‌دارد و «دَمچی» که در لبۀ پایین کاسه قرار دارد و یک سر تارها به آن وصل است، تشکیل می‌شود؛
2. غیژک/ قیچک، واژه ترکی و به‌معنای آوازی با گریه است. غیژک در کشورهای مختلف وجود دارد، اما در افغانستان به همان شکل بومی باقی مانده که دارای دو تار است و از اجزای «دسته» در حدود 85 سانتی متر، «کاسه» از جنس فلز، «گوشک» که تارها را توسط آن کوک می‌کند و یک خرک که تارها روی آن سوار است، تشکیل شده است. غیژک با کمانچه نواخته می‌شود؛
3. چنگ، از جمله سازهای است که در ادبیات کلاسیک فارسی از آن زیاد یاد شده است. این ساز کوچک فلزی در میان دو دندان جلو قرار می‌‌گیرد؛ نوازنده با یک دست گرفته و با دست دیگر آن را به صدا می‌آورد. حین نواختن آن، باید مرتب نفس کشید و صدای زیر و بم آن به باز و بسته کردن لب‌ها ارتباط دارد. یک چنگ فقط صدای یک نوت موسیقی را دارا است؛
4. دف/ دریه، دارای چنبر چوبی است که روی آن پوست بز یا گوسفند کشیده می‌شود. طبق روایات در دوران آریایی‌ها در جشن نوروز و تحویل سال نواخته می‌شده و در موسیقی مردم هزاره کاربرد زیادی دارد؛
5. زیربغلی/ تمبک، از جمله سازهای کوبه‌ای و دارای صدای زیر است و در بسیاری از نقاط افغانستان، نوازندگان از زیربغلی استفاده می‌کنند.[۱۷]
6. نی، از جمله سازهایی است که در فرهنگ موسیقیایی مردم هزاره از جایگاهی برخوردار است.[۱۸]
در فرهنگ مردم هزاره به‌تناسب آیین‌های فرهنگی، گونه‌های مختلف موسیقی وجود دارد که هر کدام به بخشی از زندگی این مردم مربوط می‌شود و کارشناسان در یک تقسیم‌بندی کلی آن را به انواع زیر تقسیم کرده‌اند:
1. لالایی، ترانه‌ای که زنان هزاره در هنگام خواباندن کودک بدون ساز می‌خوانند. از نظر کارشناسان چیزی که ترانۀ لالایی مادر هزاره را از لالایی دیگر مادران جدا می‌کند، محتوای آن است. لالایی مادر هزاره بیشتر حکایت جنگ‌هایی است که در آینده قرار است اتفاق بیافتد و از درد و رنجی که متوجه او و کودک است شکوه می‌کند.[۱۹] گاهی مادر آروزهای آینده را برای فرزند خود در قالب ترانه ترسیم می‌کند.[۲۰]
2. مَخته (مویه)، ترانه‌ای که در سوگواری‌های مردم هزاره خوانده می‌شود. مخته علاوه‌بر اندوه عمیقی که بازتاب می‌دهد، از ویژگی‌های روحی و جسمانی قهرمان حکایت می‌کند. اشعار مخته بیشتر به‌صورت بداهه است.[۲۱]مخته به‌طور معمول با نام یکی از افراد است مانند مخته‌های فیض محمد (فیضو)، غلام‌حسن و گل‌محمد (گل‌مامد). مخته در گذشته توسط زنان و بدون ساز خوانده می‌شد؛[۲۲] اما امروزه برخی از آوازخوانان مرد آن را همراه با دمبوره و ساز می‌خوانند.[۲۳]
3. آخوچی، این ترانه بدون ساز در مراسم خواستگاری مردم هزاره توسط دو خانم به‌طور معمول مادر داماد و عروس، به‌صورت پرسش و پاسخ و خواسته‌های دوطرف اجرا می‌شود. آخوچی به نوعی رقص نیز گفته می‌شود که در مراسم عروسی توسط دختران جوان از نزدیکان داماد و عروس اجرا می‌شود. ترانۀ «آغَی نگار» یکی از نمونه‌های این ترانه است. در این رقص آوازاخوانان زن با همراهی «دیره» واژه‌های موزون اما بی‌مفهوم مانند «آخوتو، آخوچی، آخوا، آخوچی – یک خانه، دو درگه، تو در مه، مه در تو» را می‌سرایند. از نظر کارشناسان این واژه‌ها بیشتر به‌خاطر قافیه‌سازی، انتخاب می‌شود؛
4. اَلخوم‌پوفی، نوعی رقص و آوازخوانی در جشن عروسی است که زنان با نشستن و برخاستن اجرا می‌کنند. اجراکنندگان از یک گوشه به گوشۀ دیگر پریده و صدایی از گلوی خود بیرون می‌آورند. آنها در جریان رقص گوشه‌های چادر یا دو دستمالی که در دست دارند تکان داده، با گفتن «پوف پوف»، آواز می‌خوانند؛
5. غُمبُر، نوعی دیگر از آوای زنانه است که هنگام رسیدن عروس و داماد، با پاشیدن گندم، ارزن و سبزی پیش قدم‌های آنها، دو خانم از نزدیکان داماد آوای غمبر را همراه با رقص اجرا می‌کنند؛
6. پیشپو، نوعی ترانۀ بانوان هزاره است که با پایکوبی همراه است. در فرهنگ هزاره وقتی عروس وارد خرگاه زنانه می‌شود، بانوان دو گوشۀ چادر خود را در دست گرفته، با حرکت‌های حساب شده و چرخیدن، ترانۀ
از در درآمد ماه ما، روشن شده خرگاه ما،
پیشپو، پیشپو، پیشپو، پیشپو.
شمس و قمر زیبای ما، خانه رسید دلخواه ما،
پیشپو، پیشپو، پیشپو، پیشپو» را می‌خوانند.[۲۴]
7. دیدو/ دویی، از قدیمی‌ترین روش‌های آوازخوانی در فرهنگ موسیقیایی مردم هزاره است، اما امروزه رو به‌فراموشی است. دویی با آواز کشیده، بدون ساز، گاهی به‌صورت تک‌صدا و گاهی دوتایی خوانده می‌شود و به اجرا کنندۀ این سبک «دویی‌گر» می‌گویند. شعرهای این آهنگ دارای محتوای مختلف عاشقانه، نیایشی، منقبت‌خوانی و داستانی مانند شاهنامه‌خوانی، مثنوی‌خوانی و داستان‌های مذهبی است. دویی‌گران نیایشی را مداح می‌گویند.[۲۵] دویی‌گر بیشتر مرد است و اما گاهی دویی عاشقانه توسط زنان در محافل و گردهمایی‌های زنانه اجرا می‌شود.[۲۶] دویی عاشقانه رایج‌ترین آهنگ در محافل خوشی مردم هزاره و یکی از آهنگ‌های دلخواه چوپان‌ها بوده است.[۲۷] مردان هزاره، هنگام کار به‌خصوص کارهای جمعی ترانۀ کار را با این سبک اجرا می‌کنند که معروف‌ترین آن ترانۀ «الله دوست» است.[۲۸]
8. بولبی، بیشتر به‌معنای سرودن عاشقانه است که در مناطق مختلف هزاره‌نشین با سبک‌های متفاوت و بیشتر روی دوبیتی اجرا می‌شود. امروز ترانۀ بولبی تک‌صدا خوانده می‌شود، اما در گذشته در بخش پایانی دوبیتی، دو سرایندۀ دیگر آوازخوان اصلی را همراهی می‌کردند. بولبی توسط مردان و زنان در محافل خوشی و جشنواره‌ها با دمبوره اجرا می‌شود. گاهی این ترانه به‌صورت گروهی اجرا می‌شود.[۲۹] در گذشته چوپان‌ها این سبک را با نی اجرا می‌کردند.[۳۰]
9. موسیقی مقاومت؛ پژوهش‌گران سرآغاز موسیقی مقاومت مردم هزاره را دهۀ هفتاد قرن 20م می‌دانند. برای اولین بار سرور سرخوش از هنر موسیقی برای بیداری سیاسی جامعۀ هزاره استفاده کرد[۳۱] و با استفاده از دمبوره رنج تاریخی این مردم را فریاد کرد که برخی وی را پدر موسیقی مقاومت افغانستان می‌دانند. با هجوم شوروی جنبۀ ایستادگی صورت آشکارتر پیدا کرد و از این جهت مردم آهنگ‌های او را آهنگ انقلابی نامیدند. این مسیر توسط داوود سرخوش در عالم مهاجرت ادامه پیدا کرد.[۳۲] سرور سرخوش می‌خواند: «ای جوانان هزاره شاد باش- بعد از این یا مرگ یا آزاد باش.»[۳۳]
10. موسیقی جدید، پس از مهاجرت گسترده و طولانی مردم هزاره، آشنایی نسل جدید با فرهنگ موسیقیایی جامعۀ میزبان، سبب شده است که برخی هنرمندان جدید، موسیقی محلی را با موسیقی کشورهای همسایه و غربی تلفیق کنند. این هنرمندان به جای ابزار موسیقی محلی از ابزار موسیقی هندی، ایرانی و تاجیکستانی بهره می‌گیرند.[۳۴]
گردشگری موسیقی
از نظر کارشناسان، موسیقی فولکور محلی در مناطق هزاره‌نشین، می‌تواند هدف گردشگران باشد؛ احیا و معرفی آن با برگزاری جشنواره‌ها، ارائۀ بسته‌های ویژۀ موسیقی به‌منظور آشنایی گردشگران با موسیقی این منطقه و نوازندگان صاحب‌نام آن، می‌تواند نقش عمده‌ای در توسعۀ گردشگری داشته باشد.[۳۵]
جشنوارۀ دمبوره
در سال 1396ش برای نخستین‌بار با حمایت سازمان یونسکو و کشور چین، جشنوارۀ دمبوره در ولایت بامیان برگزار شد که هزاران نفر از نقاط مختلف افغانستان در آن شرکت کردند. برگزارکنندگان این جشنواره هدف آن را زنده نگهداشتن موسیقی اصیل محلی، جذب توریسم و ایجاد هم‌دلی میان مردم افغانستان عنوان کرده‌اند.[۳۶]
چالش‌ها
کارشناسان، فقر، بی‌توجهی مسؤلین، مخالفت شدید برخی از علمای دینی، تحولات سال‌های اخیر، جنگ، مهاجرت و تهاجمات فرهنگی را عمده‌ترین چالش‌ها فراراه موسیقی سنتی مردم هزاره می‌دانند.[۳۷]
پانویس
- ↑ «موسیقی چیست؟ به زبان ساده»، وبسایت آوای هیوا.
- ↑ محبی، «نیمنگاهی به هنر موسیقی و موسیقی هزارگی»، وبلاگ خط سوم.
- ↑ کریمی، «مقامها و دستگاههای موسیقی سنتی هزارگی»، وبلاگ اقتباسی از هیچ‌چیز.
- ↑ قاسمی، موسیقی اصیل هزاره، 1396ش، ص9-10.
- ↑ سرور، «نگاهی به موسیقی هزارگی»، وبسایت رادیو نوروز.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص119-126.
- ↑ مددی، «غریو آب از آتشفشان؛ هویت و رنج در موسیقی افغانستان»، وبسایت روزنامۀ اطلاعات روز.
- ↑ رجا، «موسیقی فولکور هزارگی در حال نابود شدن است»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ جویا، «نخستین جشنواره فرهنگی و هنری دمبوره در بامیان»، وبسایت روزنامۀ اطلاعات روز.
- ↑ کریمی، «مقامها و دستگاههای موسیقی سنتی هزارگی»، وبلاگ اقتباسی از هیچ‌چیز.
- ↑ قاسمی، موسیقی اصیل هزاره، 1396ش، ص10.
- ↑ رجا، «موسیقی فولکور هزارگی در حال نابود شدن است»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ قاسمی، موسیقی اصیل هزاره، 1396ش، ص8.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص125-126.
- ↑ ناصری، «یادکردی از آبی میرزا، میوز موسیقی محلی هزارهها»، وبلاگ مِچید.
- ↑ جویا، «نخستین جشنواره فرهنگی و هنری دمبوره در بامیان»، وبسایت روزنامۀ اطلاعات روز.
- ↑ قاسمی، موسیقی اصیل هزاره، 1396ش، ص15-18.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص126.
- ↑ «تأملی بر شعر عامیانۀ هزارگی»، وبلاگ پیام دایکندی.
- ↑ قاسمی، موسیقی اصیل هزاره، 1396ش، ص24.
- ↑ رجا، «موسیقی فولکور هزارگی در حال نابود شدن است»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص121-122.
- ↑ «مختۀ هزارگی از علی ساقی در تظاهرات جهانی بر علیه کشتار سیستماتیک هزاره»، چینل علی ساقی.
- ↑ قاسمی، موسیقی اصیل هزاره، 1396ش، ص29-32.
- ↑ قاسمی، موسیقی اصیل هزاره، 1396ش، ص19-20.
- ↑ کریمی، «مقامها و دستگاههای موسیقی سنتی هزارگی»، وبلاگ اقتباسی از هیچ‌چیز.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص121.
- ↑ رجا، «موسیقی فولکور هزارگی در حال نابود شدن است»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ قاسمی، موسیقی اصیل هزاره، 1396ش، ص22-23.
- ↑ رجا، «موسیقی فولکور هزارگی در حال نابود شدن است»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص126.
- ↑ «موسیقی مقاومت»، وبلاگ اندیشۀ هزاره.
- ↑ مددی، «غریو آب از آتشفشان؛ هویت و رنج در موسیقی افغانستان»، وبسایت روزنامۀ اطلاعات روز.
- ↑ رجا، «موسیقی فولکور هزارگی در حال نابود شدن است»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.
- ↑ جویا، «نخستین جشنواره فرهنگی و هنری دمبوره در بامیان»، وبسایت روزنامۀ اطلاعات روز.
- ↑ جویا، «نخستین جشنواره فرهنگی و هنری دمبوره در بامیان»، وبسایت روزنامۀ اطلاعات روز.
- ↑ «موسیقی محلی بامیان در آستانۀ فراموشی»، شبکۀ اطلاعرسانی افغانستان.
منابع
- «تأملی بر شعر عامیانۀ هزارگی»، وبلاگ پیام دایکندی، تاریخ بازدید: 3 فروردین 1403ش.
- جویا، زهرا، «نخستین جشنوارهی فرهنگی و هنری دمبوره در بامیان»، وبسایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1396ش.
- رجا، نوروز، «موسیقی فولکور هزارگی در حال نابود شدن است»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1396ش.
- سرور، الهه، «نگاهی به موسیقی هزارگی»، وبسایت رادیو نوروز، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1400ش.
- شاهی، مریم، «رونمایی از نماد زنانه موسیقی در سومین جشنواره دمبوره بامیان»، یورو نیوز، تاریح درج مطلب: 26 اوت 2019م.
- «غزل‌های هزارگی آقای علی‌مدد پاطو»، چینل چنگیزی دیدو، تاریخ بازدید: 4 فروردین 1403ش.
- قاسمی، وحید، موسیقی اصیل هزاره، ترجمۀ رامین انوری، کابل، 1396ش.
- کریمی، یاسین، «مقامها و دستگاههای موسیقی سنتی هزارگی»، وبلاگ اقتباسی از هیچ‌چیز، تاریخ درج مطلب: 2 مهر 1395ش.
- «مختۀ هزارگی از علی ساقی در تظاهرات جهانی بر علیه کشتار سیستماتیک هزاره»، چینل علی ساقی، تاریخ بازدید: 4 فروردین 1403ش.
- مددی، علی، «غریو آب از آتشفشان؛ هویت و رنج در موسیقی افغانستان»، وبسایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 7 آبان 1402ش.
- موسوی، عسکر، هزاره‌های افغانستان، ترجمۀ اسدالله شفایی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.
- «موسیقی چیست؟ به زبان ساده»، وبسایت آوای هیوا، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1402ش.
- محبی، «نیمنگاهی به هنر موسیقی و موسیقی هزارگی»، وبلاگ خط سوم، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1396ش.
- «موسیقی محلی بامیان در آستانۀ فراموشی»، شبکۀ اطلاعرسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 12 آّبان 1390ش.
- ناصری، اسپیلو، «یادکردی از آبی میرزا، میوز موسیقی محلی هزارهها»، وبلاگ مِچید، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1390ش.