نی
نِی؛ ساز بادی از ساقه گیاه نی یا چوب باریک
نی یا نی هفت‌بند، از سازهای بادی کهن در همه‌ی تمدن‌ها از جمله ایران است. این ساز بدون زبانه، در اندازه‌ها و شکل‌های گوناگون ساخته می‌شود. این ساز، خاستگاه بسیاری از سازهای بادی دیگر است.[۱]
این ساز در میان اقوام مختلف ایرانی با نام‌هایی همچون نی، نای، لَلهِ، لَلهِ‌وا، لُلهِ، لُوله، لبك، دَمكش، شمشال، نَل و زَل معروف است. در نواحی روستایی و عشایری ایران، نی را ساز چوپانی، شبانی و ساربانی می‌دانند که هنگام کارهای مرتبط با دام‌داری نواخته می‌شود. این نی در جشن‌ها، به‌ويژه مجالس عروسی و گاهی در تعزیه نواخته می‌شود. گاهی افرادی همراه با سوز و نوای نی، آوازی می‌خوانند؛ گاهی نیز این نوع موسیقی سنتی را با اقلام دیگر آن مانند دایره و تمبک همراه می‌کنند.[۲]
ساختار نی
این ساز را در گذشته، تنها از نی‌های روئیده در نیستان‌ها می‌ساختند. برای ساخت نی، قسمتی از نی خام را که دارای هفت‌بند یا گره بوده در نظر می‌گرفتند. امروزه، نی را از موادی دیگر همچون چوب، پلاستیک، لوله‌های برنجی، فولادی و آلومینیومی نیز می‌سازند. در ایران، نی‌ها عمدتا دارای چهار سوراخ صوتی در قسمت جلو و یک سوراخ صوتی در پشت هستند. در برخی نواحی نیز از نی‌های پنج سوراخی در جلو استفاده می‌کنند، که توسط انگشتان دوم و چهارم از یک دست و انگشتان اول تا چهارم از دست دیگر پوشش داده می‌شود. در منطقه شمشال کردستان نیز نی‌های شش سوراخی رایج است.
نواختن نی
در بیشتر مناطق ایران، نی را با لب‌ها می‌نوازند، اما در برخی مناطق ترکمن‌نشین و شمال خراسان، نی با دندان نواخته می‌شود. در موسیقی دستگاهی ایران نیز نی را با دندان می‌نواختند.[۳] برای اینکار، نی را بین دو دندان نیش و احاطه کردن زبان در پایین و پشت آن می‌نوازند. سخت‌ترین قسمت نواختن نی، درآوردن صدای آن، و آسان‌ترین قسمت، حرکت انگشتان است.
نی‌لبک
یکی دیگر از انواع نی، نی‌لبک است که یک سر آن را بین دو لب نهاده و با دمیدن آن را می‌نوازند.[۴]
نی‌انبان
سازی قدیمی است که در نقاط زیادی از دنیا آن را به‌عنوان ساز اصیل خود می‌شناسند و صدا و ظاهری متفاوت دارد. نی‌انبان، دارای نی بزرگتری نسبت به دوزله است که انتهای قمیش‌دار آن به کیسه‌ای به نام انبان متصل گردیده است. این کیسه را قبل از اتصال، با دقت هواگیری می‌کنند تا از نقطه الصاق، هوا وارد و یا خارج نشود. نوازنده از لوله‌ای که سر آن از محل اتصال بیرون زده، کیسه را پر باد می‌کند و پس از آن با فشار بازو و آرنج بر روی کیسه که زیربغل گرفته، هوا را به داخل لوله دوزله می‌فرستد و با انگشتانش نیز سوراخ‌ها را باز و بسته می‌کند تا صدایی دلنشین از آن خارج شود.
این ساز در نقاط مختلف ایران و جهان، نام‌های متنوعی دارد. در ایران به آن، «نی‌انبان»، «نی‌مشکی»، «خیکنای»، «نی‌حمبونه»، «نی‌تکی»، «دوزله» و «ارغون» می‌گویند. با این تفاوت که ارغون بدون انبان و دارای دو نی است.
نی در ادبیات ایران
از آنجا که نوای نی سوزناک است، از این آلت موسیقی در برخی اشعار و متن‌های نویسندگان بزرگ نیز نام برده شده است.[۵][۶]
| بشنو از نی چون حکایت می‌کند | از جدایی‌ها حکایت می‌کند | |
| نوای نی، نوای بی‌نوایی است | هوای ناله‌هایش نینوایی است |
پانویس
منابع
- منصوری، پرویز، سازشناسی، تهران، انتشارات فرهنگ و هنر، 1355ش.
- درویشی، محمدرضا، «نی»، سایت دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: 26 مهر 1400ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 مهر 1400ش.
- مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 26 مهر 1400ش.
- امین‌پور، قیصر، نی‌نامه، سایت سیمرغ، تاریخ بازدید: 26 مهر 1400ش.