همای رحمت

تابلو معرق «علی ای همای رحمت» به خط استاد فرادی

همای رحمت؛ غزلی در مدح امام علی، از سید محمدحسین بهجت تبریزی (شهریار).

همای رحمت، از ماندگارترین و زیباترین شعرها در ادبیات آیینی و سرودۀ معروف از شهریار، شاعر پرآوازۀ ایرانی، در مدح امام علی است که تصویری بی‌همتا از شخصیت او ارائه می‌کند. این شعر با فرهنگ مردم عجین شده و در ادبیات روزمره و هنر معرق، خوش‌نویسی و موسیقی سنتی بازتاب گسترده یافته است. همچنین این شعر مورد توجه شاعران، مداحان، روضه‌خوانان و گویندگان مذهبی واقع شده و بسیاری از عالمان دینی آن را ستوده‌اند.

معرفی

همای رحمت، غزلی است که توسط شاعر معاصر، «سید محمدحسین بهجت تبریزی»، معروف به «شهریار» در مدح «امام علی» در 1316ش سروده شده است. این غزل، با مصرع «علی ای همای رحمت» آغاز می‌شود و محققان، آن را مظهر عشق و اخلاص شاعر به امام علی دانسته‌اند. شهریار در این شعر به جنبه‌هایی از رحمت، جوانمردی، بخشندگی، وفای به‌عهد و عدالت امام علی اشاره می‌کند.

اهمیت و جایگاه

بسیاری از پژوهشگران، غزل «همای رحمت» را از ماندگارترین شعرها در وصف امام علی در تاریخ ادبیات فارسی و شعر آیینی می‌دانند که در بین همه اقشار مردم رسوخ پیدا کرده و جاودانه شده است؛ به‌همین دلیل، هرکسی این شعر را می‌خواند تحت تأثیر مضامین دینی و اندیشه‌های عرفانی آن قرار می‌گیرد. این غزل در مجالس مذهبی توسط روضه‌خوانان، مداحان و گوینده‌های مذهبی خوانده می‌شود.

متن شعر

علی ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را

علی ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را		که به ماسوا فکندی همه سایۀ هما را
دل اگر خداشناسی، همه در رخ علی بین		به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
به خدا که در دو عالم اثر از فنا نماند		چو علی گرفته باشد سر چشمۀ بقا را
مگر ای سحاب رحمت تو بباری ارنه دوزخ		به شرار قهر سوزد همه جان ماسوا را
برو ای گدای مسکین در خانۀ علی زن		که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
بجز از علی که گوید به پسر که قاتل من		چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا
بجز از علی که آرد پسری ابوالعجائب		که علم کند به عالم شهدای کربلا را
چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان		چو علی که می‌تواند که به سر برد وفا را
نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت		متحیرم چه نامم شه ملک لافتی را
به دو چشم خون‌فشانم هله ای نسیم رحمت		که ز کوی او غباری به من آر توتیا را
به امید آن که شاید برسد به خاک پایت		چه پیامها سپردم همه سوز دل صبا را
چو تویی قضای گردان به دعای مستمندان		که ز جان ما بگردان ره آفت قضا را
چه زنم چو نای هردم ز نوای شوق او دم		که لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را
«همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی		به پیام آشنایی بنوازد آشنا را»
ز نوای مرغ یاحق بشنو که در دل شب		غم دل به دوست گفتن چه خوش است شهریارا

درون‌مایۀ شعر

در بیت اول،‌ سعادت همۀ هستی مرهون امام علی دانسته شده و او را از نشانه‌های الهی بر روی زمین معرفی می‌کند. در بیت دوم، شاعر معتقد است که بدون شناخت علی، شناخت خدا نیز ممکن نیست. مضمون «برو ای گدای مسکین در خانۀ علی زن» در بیت پنجم، به آیۀ 55 سورۀ مائده، معروف به آیه «ولایت»‌ و خاتم‌بخشی امام علی در حال رکوع اشاره دارد که گویای شایستگی امام علی برای جانشینی پیامبر دانسته شده است. بیت هشتم «چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان»، امام علی را مظهر وفاداری معرفی کرده و وفای به‌عهد، جوانمردی و پایداری او را یادآوری می‌کند. بیت نهم در عین اشاره به بزرگی امام علی و عبارت «لا فَتی اِلاّ عَلی و لا سَیفَ اِلاّ ذُوالفَقار»، غلو دربارۀ او را انکار و امام علی را مظهر حق می‌شمارد.

اثرگذاری‌ها

1. انسجام سیاسی و دینی مردم

غزل همای رحمت در زمانی سروده شد که اوج طراحی و اجرای سیاست و برنامه‌های ضد دینی حاکمیت پهلوی در ایران بود. حاکمیت نمی‌خواست نشانه‌ای از عزاداری امام حسین و دیگر مظاهر دین در جامعه وجود داشته باشد. در این زمان، یکباره همای رحمت به میدان آمد و خلاف جریان حرکت کرد زبان‌به‌زبان نقل و در ذهن و زبان جامعه ماندگار ‌شد.

2. اقتباس شاعران

شعر همای رحمت به‌زودی مورد توجه علما و شاعران قرار گرفت و چندین شعر با وام گرفتن مصرع یا ابیاتی از آن با همان وزن و قافیه سروده شده است.

3. بازتاب در خارج از ایران

همای رحمت بیرون از مرز ایران، در میان مسلمانان جهان اثرگذار بوده و بازتاب پیدا کرده است. برای مثال، در افغانستان، توسط هنرمندان در خوش‌نویسی و موسیقی اجرا شده است. از جمله حمید سخی‌زاده، خوانندۀ افغانستانی تصنیف همای رحمت را خوانده است.

نظر دیگران دربارۀ همای رحمت

1. سیدرضا بهاءالدینی

سید رضا بهاءالدینی، فقیه و عارف شیعه معتقد است که از میان اشعاری که در مدح ائمه سروده شده، هیچ شعری مانند «علی ای همای رحمت»ِ شهریار تبریزی جذابیت ندارد.

2. سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی

سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، از عالمان بزرگ و مرجعه تقلید شیعیان معتقد است که در سرودن این غزل، به شهریار الهام شده است که توانسته چنین غزلی با این مضامین عالی بسراید.

3. سید علی خامنه‌ای

سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، غزل همای رحمت را در میان اشعار مدح امام علی، شعری با فضای نو و متفاوت می‌داند که از نظر الفاظ، شیرین و شیوا و از لحاظ مضمون، جدید است. به‌باور وی، چنین شعری که در فاصلۀ بسیار کم، آن‌چنان رواج پیدا می‌کند که در مجالس مذهبی توسط روضه‌خوانان و مداحان و گوینده‌های مذهبی خوانده می‌شود، شعری ممتاز است.

4. جمشید علی‌زاده

جمشید علی‌زاده، از شهریارشناسان ایران، غزل همای رحمت را آیینه‌دار تاریخ تشیع در ایران می‌داند.

جلوه‌های هنری

1. معرق‌کاری و خطاطی

از مطلع غزل همای رحمت تابلوهای هنری زیادی به‌صورت معرق‌کاری و خطاطی (خوشنویسی) توسط هنرمندان مختلف خلق شده است. از جمله، می‌توان به تابلوی معرق‌کاری «سهیل مالکی» اشاره کرد که با خط نستعلیق روی چوب سرو خطاطی شده است.

2. موسیقی سنتی

غزل همای رحمت، توسط خوانندگان معروف ایرانی از جمله، علی فانی، هایده، لیلا فروهر، محسن ابراهیم‌زاده و علی راغب در موسیقی سنتی ایران اجرا شده است. برای مثال تصنیف همای رحمت «محمد اصفهانی»، خوانندۀ معروف ایرانی در این زمینه مورد استقبال عمومی قرار گرفته است.

منشأ سرایش

به‌نظر برخی از پژوهشگران ادبی، غزل همای رحمت، یک اقتباس ادبی بوده که به استقبال از شعر «مفتون همدانی» سروده شده و شعر ناکامل مفتون همدانی با قریحۀ شعری و قدرت ادبی کم‌نظیر شهریار، کامل شده است.

سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و استاد شهریار

همای رحمت و خواب سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی

گفته می‌شود سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از مراجع تقلید شیعه یک شب، امام علی را در خواب می‌بیند که در مسجد کوفۀ عراق، شاعران اهل‌بیت را دعوت می‌کند و پس از آمدن شماری از شاعران، امام علی می‌پرسد «شهریار ما کجاست؟» شهریار در این زمان وارد می‌شود و امام علی به او دستور می‌دهد که «شعرت را بخوان» و شهریار غزل همای رحمت را میخواند. بر این اساس، مرعشی نجفی پس از این خواب، شهریار را به قم دعوت می‌کند و زمان سرودن شعر را از او می‌پرسد. شهریار با اظهار تعجب می‌گوید که این شعر تازه سروده شده و کسی از آن خبر ندارد. هنگامی که شهریار زمان سرودن غزل را می‌گوید، معلوم می‌شود که شعر همای رحمت همزمان با خواب مرعشی نجفی سروده شده است.

راز ماندگاری

1. جایگاه و منزلت امام علی در نزد مخاطب

یکی از دلایل ماندگاری و مقبولیت عام این شعر، جایگاه و منزلت موضوع شعر، یعنی امام علی نزد مسلمانان است. شاعر نیز به‌همین موضوع اشاره می‌کند و در نظر او، امام علی مقام بسیار متعالی دارد و در یک بیت از این شعر، متحیر می‌شود که «شهِ مُلکِ لا فتی» را نه خدا می‌تواند بخواند و نه بشر.

2. صمیمیت و خلوص شاعر

شهریار، در برخورد با فرهنگ اجتماعی و باورهای مردمی، صمیمیت و خلوص نیت ویژه‌ای داشت و با زبان ساده و صمیمی حرف دل مردم را بیان می‌کرد. شعر همای رحمت نیز از این قاعده استثنا نیست و به‌همین دلیل، مردم بین خود و شاعر فاصله‌ای نمی‌بینند و غزل همای رحمت را حرف دل خود می‌یابند. بسیاری از محققان، همای رحمت را نشانۀ اعتقاد و اخلاص شهریار به امام علی دانسته‌اند که با بهره‌گیری از ترکیبات خوش‌آهنگ و معانی عمیق عارفانه، سروده شده است.

3. درون‌مایۀ بلند دینی و انسانی

یکی از دلایل ماندگاری آثار هنری، احساسات ناب دینی، مذهبی و انسانی است که از منظر کارشناسان، در این شعر وجود دارد.

4. زبان و ظرافت شعری

آشنایی کامل شهریار با زبان شعری، تسلط وی بر ظرافت‌های شعرسرایی، انتخاب وزن مناسب و واژگان شعری شایسته که تأثیر زیادی در برانگیختگی احساسات و عواطف خوانندگان دارد، از دلایل دیگری است که در ماندگاری این شعر نقش داشته است.

منابع

• «آهنگ علی ای همای رحمت از سخی‌زاده»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 15 اردیبهشت 1402ش.
• احمدی بیرجندی، احمد، در ساحل غدیر: غدیریه‌های فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• «اولین بار که آیت‌الله خامنه‌ای شعر علی ای همای رحمت را شنیدند»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1396ش.
• «تابلوی معرق علی ای همای رحمت خط استاد فرادی»، وب‌سایت منصور، تاریخ بازدید: 15 اردیبهشت 1402ش.
• تنها، گلثوم، اهل‌بیت در شعر سیدحیدر آملی و شهریار، قم، مجمع ذخایر اسلامی، ۱۳۹۳ش.
• خسروشاهی، طاهر، «منشأ شعر علی ای همای رحمت شهریار پیدا شد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳ مهر ۱۳۹۲ش.
• «دانلود آهنگ علی ای همای رحمت محمد اصفهانی»، وب‌سایت موزیکفا، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1398ش.
• ربانی، محمدحسن، درس‌هایی از تاریخ فقیهان شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، بی‌تا.
• «شهریار در زبان فارسی، صاحب سبک و مکتب بوده است»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۴۰۰ش.
• شهریار، گزیدۀ غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 اردیبهشت 1402ش.
• فتحی‌پور، رضا و داوود فتحی‌پور، «سیمرغ سهند سیری در احوالات و آثار مرحوم شهریار»، ماهنامۀ هنر دینی، شمارۀ ۸، تابستان ۱۳۸۰ش.
• «مبارزۀ متفاوت شهریار با رضاشاه/ علی ای همای رحمت چه زمانی سروده شد؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۶ شهريور ۱۳۹۹س.
• واحدپور، مجید، «بررسی ابعاد مختلف شعر علی ای همای رحمت»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ درج مطلب: ۸ آذر ۱۳۹۵ش.