کوچه آشتی‌کنان

کوچه آشتی‌کنان؛ کوچه‌ای باریک و طولانی برای دوستی.

کوچه آشتی‌کنان یا کوچۀ قهر و آشتی، از نمونه‌های معماری در فرهنگ ایرانی است که در شهرهای کهنی همچون یزد، کرمانشاه، شیراز و تهران مشاهده می‌شود. این کوچه‌های باریک که امروزه، بخش‌هایی از بافت تاریخی شهرها به‌شمار می‌روند، ایده‌ای هوشمندانه در راستای آشتی دادن افراد و رفع کدورت‌ها بوده‌اند.

مفهوم‌شناسی

کوچه به‌معنای راه باریکی در یک شهر یا ده است. آشتی‌کنان نیز به‌معنای مجلسی برای آشتی کردن یا آشتی دادن، است. کوچه‌های آشتی‌کنان، کوچه‌های باریکی با عرض یک متر یا در برخی موارد، کمتر از یک متر هستند که در محله‌های قدیمی برخی از شهرهای ایران، براساس معماری متفاوتی، ساخته شده‌اند.

معماری

کوچه‌ای در محله‌ی فهادان یزد، معروف به کوچه‌ی آشتی‌کنان

کوچه‌های آشتی‌کنان، بیشتر در مناطق مرکزی و کویری ایران و براساس سبک معماری ایرانی- اسلامی، ساخته شده که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

یزد

این شهر که اولین شهر ساخته شده با خشت خام در جهان و دومین شهر تاریخی جهان به‌شمار می‌رود دارای کوچه‌های بلند و باریکی است که در عرض آن، سازه‌هایی شبیه به پُل بین دو دیوار به‌نام «ساباط» بنا شده است. این سبک از معماری منجر به ایجاد نور، سایه و فرم‌هایی عرفانی می‌شده که امروزه در زمرۀ میراث تمدنی ایرانیان به‌شمار می‌روند. علاوه بر آن، به ایجاد نور و سایه، نوعی تهویۀ طبیعی و هوای خنک در دل کویر، منجر می‌شده است. برخی در گذشته، بر روی همین ساباط‌ها، بساط عصرانه و چای را پهن کرده و از مهمانان خود پذیرایی می‌کردند. از دیگر کارکردهای ساباط‌ها می‌توان به پیشگیری از فروریختن دیوارهایی اشاره کرد که همگی از جنس کاهگل بودند. همچنین، موضوع دفاع از شهر در برابر حملات غارتگران نیز از کارکردهای این بافت تاریخی به‌شمار می‌رود. باریک بودن کوچه‌ها، مانع از حملۀ بیگانگان به شهر می‌شد زیرا آنها نمی‌توانستند به‌راحتی از این کوچه‌های باریک و تودرتو عبور کنند.

شیراز

در این شهر، کوچه‌ای به‌نام «قهر و آشتی» وجود دارد که از جمله کوچه‌های باریک با دیوارهای کاهگلی بلندی است که رویارویی آدم‌ها را ناگزیر می‌کند. بنابراین، آدم‌ها برای عبور از این کوچه‌ها مجبور می‌شوند تا با یکدیگر رخ به رخ شوند. این کوچه، امروزه، بیانگر صمیمیت و دوستی گذشتگان است که در کنار هم زندگی کرده و به‌راحتی کدورت‌ها را رفع می‌کرده‌اند. از جملۀ این کوچه‌ها در شیراز می‌توان به کوچۀ صابونی‌ها، طاق اُسکرو، کوچۀ ذغالی‌ها و کوچۀ قَشو رَشو اشاره کرد.

تهران

در تهران نیز کوچه‌ای به سبک معماری کوچه‌های آشتی‌کنان در یزد، توسط شهرداری تهران ساخته شده تا رونقی برای محله‌های قدیمی تهران باشد. «گذر آشتی‌کنان» از کوچه‌های شمال شهر تهران محسوب می‌شود که با طاق‌های ضربتی ساخته شده است. این محلۀ قدیمی، علاوه بر صدای خوش آب شمیرانات، در میان برج‌های مدرن و گران امروزی، بازدیدکنندگان را با حال‌وهوای طهران قدیم آشنا می‌کند. در این کوچه، با توجه به فصل و ایام خاص، برخی سنت‌های قدیمی مردم شمیرانات مانند مراسم توت فرنگی و پخت غذاهای محلی شمیراناتی برگزار می‌شود. مرمت و بازسازی این کوچه به‌صورت کامل، براساس طراحی و معماری ایرانی- اسلامی انجام شده است. علاوه بر آن، در محله‌های دیگری از تهران همچون پاسداران و پامنار نیز نمونه‌هایی از کوچه‌های آشتی‌کنان هنوز به‌چشم می‌خورند که امروزه، سوژۀ عکاسی بازدیدکنندگان بسیاری شده‌اند. کوچه‌های آشتی‌کنان، در گذشته، بیشتر در مناطقی طراحی می‌شدند که قشر متوسط جامعه در آن زندگی می‌کرده‌اند.

کارکردها

1. کارکرد اقلیمی: کوچه‌های آشتی‌کنان، به‌دلیل شرایط اقلیمی مناطق مرکزی و کویری ایران و موضوع سایه‌اندازی در آنها، بیشتر مرسوم بوده‌اند. این کوچه‌ها که ناشی از ویژگی درونگرایی بودند دارای بافت فشرده‌تری نسبت به سایر بخش‌های شهری هستند. در نقطۀ مقابل، در مناطق کوهستانی که بارندگی برف بیشتر است، به‌دلیل موضوع برف‌انداز و نیاز به آفتاب بیشتر، معماری به سبک کوچه‌های آشتی‌کنان به چشم نمی‌خورد.
2. کارکرد اجتماعی: در گذشته، برخی از ایرانیان رسم داشتند تا برای آشتی دو نفر، مسیرِ آنها را به‌سمت کوچه‌های آشتی‌کنان هدایت کنند. این کوچه‌ها، به‌دلیل تنگی و نبودِ راه دیگر، افراد را به پا گذاشتن بر غرور خود تشویق کرده و دو نفری را که با یکدیگر قهر بودند، رودررو می‌کرد تا سلام و علیکی را آغاز کرده و با یک لبخند، کدورت‌های قبلی را از دل پاک کنند. به‌همین دلیل، کارشناسان معتقدند که کوچه‌های آشتی‌کنان، آغازگر کنش اجتماعی مثبتی بودند که از مهمترین کارکردهای آنها نیز به‌شمار می‌رود. بسیاری از رفتارشناسان فرهنگی بر این باورند که معماری و فرهنگ مدیریت شهری کوچه‌های آشتی‌کنان، افراد را به‌سمت اعتماد، همدلی و سایر رفتارهای خوب سوق می‌دهد. هرچند، این کوچه‌های به‌هم پیچ‌خورده، امروزه برای بسیاری به‌عنوان جاذبۀ گردشگری محسوب می‌شوند، اما برای ساکنان آنها، بخشی از زندگی بوده که شاهد خنده‌ها، نگاه‌های همراه با شرم و خجالت افراد زیادی بوده که با یکدیگر آشتی کرده‌اند.
   

در گذشته، به‌دلیل ساختار این کوچه‌ها، تمامی افرادی که در یک کوچه زندگی می‌کردند همدیگر را شناخته و روابط چهره‌به‌چهره داشتند. این در حالی است که امروزه، اغلب مردم در یک کوچه، همسایۀ دیوار به دیوار خود را نمی‌شناسند و به‌صورت کامل از یکدیگر بی‌خبر هستند. امروزه، بیشتر مردم همواره در جابه‌جایی‌های متعدد بوده و افراد بیش از آنکه همسایۀ یکدیگر باشند، همانند مسافرانی هستند که برای مدتی کوتاه، همجوار یکدیگر بوده و دیگر کسی در سایۀ دیگری زندگی نمی‌کند. همسایگی در گذشته، به‌معنای در پرتو دیگری زیستن و در زیر یک چتر زندگی کردن بوده است که امروزه دیگر در سبک زندگی مدرن جایی ندارد. به‌همین دلیل است که امروزه، بی‌تفاوتی مدنی جایگزین آن اعتماد اجتماعی شده و افراد ترجیح می‌دهند در زندگی دیگران دخالتی نداشته و در قبال زندگی و رفتارهای دیگران، نوعی بی‌تفاوتی را از خود نشان دهند. این امر، به‌همراه ترویج فرهنگ آپارتمان‌نشینی، برخی ارزش‌های اخلاقی از جمله نوع‌دوستی، دیدوبازدید و احترام متقابل میان انسان‌ها را کمرنگ کرده و منجر به بروز فردگرایی شده است.

آسیب‌شناسی

کوچه‌های آشتی‌کنان، در گذشته که مسئلۀ حمل‌ونقل و استفاده از وسایل نقلیه مطرح نبوده، ایدۀ خوبی محسوب می‌شدند، اما امروزه این کوچه‌ها، برای ساکنان آنها به‌خصوص در زمان اسباب‌کشی، چالش‌های بسیاری خلق می‌کنند. امروزه، از جمله معیارهای بافت فرسوده، نفوذناپذیری است که به عرض کم معابر و عدم امکان تردد ماشین در آنها اشاره دارد. از سوی دیگر، در گذشته، کوچه‌های باریک آشتی‌کنان جنبۀ دفاعی داشتند، اما امروزه اوضاع تغییر کرده و در صورت بروز هرگونه مشکلی در خانه‌های مسکونی میان این کوچه‌های تنگ، امدادرسانی با مشکل جدی مواجه می‌شود. این در حالی است که نگهداری از بافت تاریخی شهرها و روستاها نیز اهمیت داشته و باید برای حفظ آنها تلاش کرد. در این راستا، راهکارهایی وجود دارند؛ برای مثال، در برخی کشورهای جهان، ماشین‌های امداد و نجات، مانند آمبولانس که در بافت‌های تاریخی شهر استفاده می‌شوند با دیگر ماشین‌های امدادی متفاوت هستند. در ایران نیز می‌توان از ماشین‌های کوچک یا اتومبیل‌های برقی برای این منظور استفاده کرد تا به بافت تاریخی شهر، آسیبی وارد نشود.

منابع

• ایل‌بیگی، سعید، «کوچه آشتی‌کنان و مدیریت شهری»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 18 آبان 1401ش.
• «تصاویر ذوق جذاب یک توریست آلمانی در کوچۀ قهر آشتی»، خبرگزاری همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: 21 مرداد 1402ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1402ش
• گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، نی، 1381ش.
• «کوچۀ آشتی‌کنان را می‌شناسید؟»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری: 18 مهر 1390ش.
• «کوچۀ آشتی‌کنان یکی از محله‌های قدیمی شمال شهر تهران»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1402ش.
• «کوچه تنگه؛ بله!»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 10 دی 1400ش.
• «گذری بر کوچه پس کوچه‌های بافت تاریخی شیراز؛ قهر و آشتی تا هفت پیچ + فیلم»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 28 فروردین 1402ش.