گنبد خشتی

گنبد خشتی؛ بنایی تاریخی- مذهبی در شهر مشهد.

گنبد خشتی، مقبرۀ امام‌زاده سیدمحمد از نوادگان امام موسی بن جعفر و از برادرزادگان امام رضا است. این اثر از جمله آثار تاریخی شهر مشهد است که در 1345ش، با شماره ثبت 616، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نام‌گذاری

دلیل نام‌گذاری این مقبره، خشتی بودن گنبد آن است. این مکان تاریخی که همواره به‌دلیل نزدیکی به حرم امام رضا، در بی‌توجهی قرار می‌گرفته، نزد مردم مشهد به «شاهزاده غریب» معروف شده است. همچنین، مردم مازندران، از اصطلاح «فقیر بِرار» برای این امام‌زاده استفاده می‌کردند، زیرا آنها بر این باور بودند که سیدمحمد از برادران امام رضا است. از دیگر القابی که برای این امام‌زاده در طول تاریخ استفاده شده می‌توان به «امام‌زاده نون‌ماستی» یا «آقا نون‌ماستی» اشاره کرد. دلیل این نام‌گذاری، دخیل بستن زنان در روزهای سه‌شنبه به این امام‌زاده بوده است. آنها بنا بر رسمی 200 ساله، نذر می‌کنند که اگر حاجت‌روا شوند، به اندازۀ وسع خود، مقداری نان و ماست را بین زائران این امام‌زاده توزیع کنند.

تاریخچه

گنبد خشتی، مدفن یکی از نوادگان امام موسی بن جعفر است (امام هفتم شیعیان) است که با هجده واسطه به امام زین‌العابدین (امام چهارم شیعیان) می‌رسد. هرچند، گروهی بر این باورند که او امام‌زاده نبوده و تنها یکی از پزشکانِ سپاه در دوران هارون‌الرشید بوده که در راه مَرو درگذشته و در این نقطه (شهر تاریخی نوغان) به خاک سپرده می‌شود.

کارشناسان، بنای اولیۀ این بقعه را، با توجه به شیوۀ معماری آن، مربوط به دوران تیموریان می‌دانند که در عصر صفویان و سپس در دورۀ قاجاریان به تکامل رسیده است. برای مثال، گنبد خشتی و بقعۀ این بنا، در دوران شاه‌عباس صفوی ساخته شد. قدمت این بنا، در حدود 600 سال تخمین زده شده است. بنابراین، گنبد خشتی، پس از حرم امام رضا، قدیمی‌ترین زیارتگاه در مشهد به شمار می‌رود.

معماری

این بقعه، از نظر معماری، شامل دو بخش مهم و پیوسته است: 1. فضای زیر گنبد به‌صورت چهار شاه‌نشین و 2. هشتی ورودی. پلان این بنا، شامل سرداب، چهارطاقی دارای چهار ایوان که بر روی سرداب واقع‌شده و گنبدی ساقه‌دار بر فراز این بنا است. برای ورود به داخل این مقبره، لازم است از دالانی مسقف و با ارتفاع چهار متر به سطحی در زیر زمین رفت. طول این دالان، در حدود 4.7 متر است که به محوطۀ ضریح ختم می‌شود. محوطۀ ضریح نیز دارای ابعادی در حدود 9.5 در 7 متر بوده و سقفی بلند به ارتفاع 12 متر دارد. همچنین، بنای گنبد خشتی، دارای چهار ایوان است که یکی از آنها، مدخل اصلی سایت و سه ایوان دیگر، به فضاهای اطراف دسترسی دارند. کل این بنا، از آجر و گچ ساخته‌شده و گنبد آن نیز از دو پوشش تشکیل شده است. معماران، از مقرنس‌های گچی زیبا برای تزئین داخل گنبد استفاده کرده‌اند. همچنین، بر روی مزار سیدمحمد، سنگ قبری در ابعاد 183 در 76 سانتی‌متر و ارتفاع 79 سانتی‌متر گذاشته شده است. این سنگ قبر، به‌صورت صندوقی برش داده شده و داخل آن آیاتی از قرآن به خط کوفی و معلقی، شجره‌نامۀ کامل سیدمحمد و نقوش زیبای گل و گیاه حکاکی شده است. علاوه بر آن، بر حاشیۀ این سنگ قبر، سلام و صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث و در شش قاب حک شده است.

مرمت، بازسازی

یکی از اولین مراحل مرمت گنبد خشتی، متعلق به دوران قاجاریان است. در آن دوران، تمام قسمت‌های داخلی این بنا که نیاز به مرمت داشتند، به‌صورتی اساسی بازسازی شدند؛ برای مثال، قسمت‌های مختلف این مکان بهسازی شده و روی کتیبه‌های اصیل و مقرنس‌ها رنگ‌کاری‌های لازم صورت گرفته است. مرمت اساسی دیگری در این بنا، توسط سازمان میراث فرهنگی از 1378ش تا 1380ش صورت گرفت و پس از آن، این بنای تاریخی- مذهبی در اختیار بازدیدکنندگان و زائران قرار گرفته است.

کتیبه‌ها

بنای گنبد خشتی، دارای دو کتیبۀ قرآنی است که در آنها، آیاتی از سوره ملک و واقعه نوشته شده‌اند. در کتیبۀ اول، بیست آیۀ ابتدایی سورۀ ملک را با خط ثلث، از ایوان جنوبی تا لبه‌های چهار ایوان ثبت کرده‌اند. در کتیبۀ دوم نیز هفده آیۀ اول سورۀ واقعه را، با خط ریحان، دورتادور گنبد داخلی حک کرده‌اند.

مسیر دسترسی

گنبد خشتی، در شهر مشهد، ابتدای خیابان طبرسی، نرسیده به میدان طبرسی، بازارچۀ احسان، کوچۀ خشتی قرار دارد.

منابع

• «آشنایی با گنبد خشتی مشهد»، وب‌سایت اقامت 24، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
• بیاتی، بابک، «گنبد خشتی مشهد متعلق به کیست؟»، وب‌سایت تورگردان، تاریخ بارگذاری: 2 خرداد 1400ش.
• «گنبد خشتی مشهد- امامزاده سید محمد»، وب‌سایت صحیفه، راهنمای کامل گردشگری در مشهد، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
• «گنبد خشتی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
• «گنبد خشتی؛ همسایۀ ششصد سالۀ حرم مطهر امام رضا»، خبرگزاری شهرآرانیوز، تاریخ بارگذاری: 31 اردیبهشت 1399ش.
• «همسایۀ 600 سالۀ امام رضا»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری سفربازی، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.