گنبد هارونیه

گنبد هارونیه؛ بنایی تاریخی در نزدیکی شهر مشهد.

گنبد یا بقعۀ هارونیه، تنها اثر بر جای مانده از شهر باستانی توس است که در 25 کیلومتری از سمت شمال غربی مشهد واقع شده است. گنبد هارونیه به‌عنوان اثری تاریخی، فرهنگی و معنوی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه و نام‌گذاری

گنبد هارونیه، کهن‌ترین اثر به یادگار مانده از توس قدیم است که تا 100 سال پیش، تنها ویرانه‌ای بدون نام و نشان بود. پس از احداث آرامگاه فردوسی، در سال‌های 1308-1313ش، این بنا نیز توسط مردم «زندان هارون» یا «گنبد هارونیه» نامیده شد. این در حالی است که نه تنها شکل ظاهری این بنا شباهتی به زندان ندارد، بلکه مورخان نیز نتوانسته‌اند سندی مربوط به ارتباط این بنا با هارون‌الرشید (خلیفۀ عباسیان) پیدا کنند. مورخان، پایه‌گذاری این بنا را با توجه به سبک معماری آن، در دورۀ ایلخانیان (قرن هشتم هجری) معرفی کرده‌اند که در دورۀ تیموریان تکامل یافته است. گروهی دیگر از کارشناسان نیز معماری این بنا را به‌دلیل شباهتی که به سبک معماری رازی (چهارمین و کامل‌ترین سبک در شیوه‌های معماری ایرانیان) دارد، مرتبط با قرن ششم هجری می‌دانند. بر اساس آنچه که در حفاری‌های این بنا به دست آمده، علاوه بر یافتن سفال‌هایی مربوط به دوران سلجوقیان، تیموریان و صفویان، لایه‌هایی قطور از سبک پی‌ریزی‌های دوران ساسانیان نیز در آن پیدا شده است که سابقۀ بخش‌هایی از این بنا را به دوران قبل از اسلام نسبت می‌دهد.

معماری

این بنای تاریخی، از آجر ساخته شده و مربعی‌شکل است. فضای داخلی آن شامل قسمت‌هایی همچون یک ایوان بزرگ، چهار شاه‌نشین، دو شیروانی، هشت رواق با طاق‌های اوجی، زیرزمین، گنبدخانه، چهار راه‌پلۀ مارپیچ و سه اتاق فرعی است. ابعاد این بنا که به علت وجود قناسی نابرابر است، به‌ترتیب در ضلع شمالی 19.5 متر، ضلع جنوبی 20 متر، ضلع شرقی 28 متر و ضلع غربی آن نیز 29 متر است. هرچند، درون گنبد بسیار ساده بوده و نیز کل بنا بدون تزیینات کاشی ساخته شده، در رواق وسط و پشت ضلع شمالی گنبدخانۀ آن، مقرنس‌کاری‌هایی مربوط به دورۀ تیموریان دیده می‌شود. در نمای آجری بنا، از تکنیکی به‌نام «پنجره کور» یا «کور در» استفاده شده است. در این تکنیک، بین دیوارهای بلند ساختمان و شکل نیم‌کرۀ گنبد، هماهنگی وجود دارد. ارتفاع ورودی این بنا نیز بسیار طولانی است و حتی بخش‌هایی از گنبد را نیز پوشانده است؛ این درحالی است که پشت بنا کوتاه‌تر است. در محوطۀ بیرونی گنبد هارونیه، یک سنگ یادبود (از امام محمد غزالی) و نیز باغچه‌ای مستطیل‌شکل و بزرگ، روبه‌روی ایوان هارونیه طراحی شده است.

کارکرد

برخی، این مکان را مدرسه، محل زندگی یا خانقاه دراویش و نیز مدفن امام محمد غزالی دانسته‌اند و برخی دیگر نیز آن را مسجدی می‌دانند که پس از ورود اسلام به ایران، بر روی خرابه‌های آتشکده‌ای از دوران ساسانیان، ساخته شده است. گروهی دیگر نیز این مکان را خانقاه خواجه عثمان بن هارون، قطب صوفیه چشتی در هند، می‌دانند. همچنین، در قسمت شمال غربی این بنا آرامگاه حسین خدیو جام (از عالمان معاصر) قرار دارد. افسانه‌های زیادی نیز به استفاده از این مکان به‌عنوان زندان و شکنجه‌گاه در زمان هارون‌الرشید اشاره دارد؛ برای مثال، برخی بر این باورند که امام موسی کاظم و تعدادی از شیعیان در این مکان زندانی بوده‌اند.

با توجه به شواهدی که دربارۀ محل دفن امام محمد غزالی در گنبد هارونیه وجود دارد، سازمان حفاظت آثار باستانی، پس از پایان مرمت این بنا، سنگ مقبره‌ای را به‌عنوان یادبود این عالم، در جلو در این بنا نصب کرده است.

گردشگری

گنبد هارونیه، همواره از نظر تاریخی و معماری، یک بنای ارزشمند برای گردشگران و تاریخ‌دوستان بوده است. این بنا، که در فاصلۀ 600 متری از آرامگاه فردوسی و در منطقۀ باستانی توس واقع شده، هر ساله، مورد بازدید افراد مختلفی قرار می‌گیرد.

مسیر دسترسی

برای بازدید از این بنای تاریخی می‌توان از خودرو شخصی، اتوبوس و تاکسی استفاده کرد. امروزه اتوبوس‌های خط 202 مشهد به‌سمت آرامگاه فردوسی و ایستگاه شاهنامۀ 66 در کنار این بنا، توقف می‌کنند.

منابع

• «آشنایی با گنبد هارونیه»، وب‌سایت سلام نو، تاریخ بارگذاری: 10 فروردین 1401ش.
• «بقعه هارونیه کجاست، همه چیز در مورد داخل گنبد و ساعت بازدید آن»، خبرگزاری جهان نیوز، تاریخ بارگذاری: 4 مهر 1401ش.
• «گنبد هارونیه»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ بازدید: 23 مهر 1401ش.
• «نگاهی به بنای تاریخی بقعۀ هارونیه در مشهد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: 23 مهر 1401ش.