یادگیری مشاهده‌ای
یادگیری مشاهده‌ای؛ نظریه و روشی برای فراگیری الگوی رفتار از دیگران.
بر اساس نظریه یادگیری مشاهده‌ای در دانش روانشناسی، بیشتر آموخته‌های افراد، از طریق مشاهده به‌دست می‌آید. یادگیری، پایه و اساس زندگی فردی و بلکه زندگی اجتماعی است. افراد با مشاهده رفتار اطرافیان خود، راه و رسم رفتار کردن را فرا میگیرند.
مفهوم‌شناسی
یادگیری، تغییر نسبتاً پایدار در رفتار فرد است که در اثر تمرین و تجربه حاصل می‌شود. یادگیری، منجر به تغییر می‌شود؛ اما تغییراتی که در اثر رشد جسمی، بی‌خوابی، مصرف برخی داروها[۱] یا ناشی از خستگی بوده و دوام نداشته باشد در ردیف یادگیری‌ها قرار نمی‌گیرند. مشاهده نیز ناظر به گونه‌ای از تجربه است که برآمده از تأثیر محرک‌های بیرونی و درونی در یادگیرنده باشد. خواندن کتاب و تماشای فیلم مواردی از تجربه است. اما عواملی مانند خستگی، استعمال داروها و یا بالغ شدن و پیرشدن گرچه منجر به تغییر رفتار می‌شوند اما حاصل تجربه نیستند و یادگیری به حساب نمی‌‌آیند.[۲]
نظریه یادگیری مشاهده‌ای
بر اساس نظریۀ یادگیری مشاهده‌ای، افراد از طریق مشاهده، یاد میگیرند.[۳] مشاهده، پیامدهای رفتار تازه را به ما می‌آموزد. این فرآیند را اصطلاحاً تقویت جانشینی نامیده‌اند. افراد هم از الگوهای زنده و هم از الگوهای نمادین، مانند الگوهای مشاهده شده در تلویزیون یا مطالعه شده در کتاب‌ها، سرمشق میگیرند. از نظر برخی روان‌شناسان، افراد در موقعیت‌های اجتماعی، از طریق مشاهده، سریع‌تر یاد میگیرند.[۴] آنها با طراحی آزمایشی به‌نام «عروسک بوبو» دریافتند کودکانی که الگوهای خشونت‌آمیز را مشاهده کرده‌اند با عروسک خود نیز رفتارهای خشونت‌آمیز بیشتری دارند.[۵]
یادگیری مشاهده‌ای درآموزه‌های اسلامی
مفهوم يادگيرى مشاهده‌اى به مفهوم «اسوه» در قرآن، نزدیک است. اسوه به‌معناى الگو قرار دادن ديگری در امور خوب یا زشت است.[۶] قرآن، حضرت محمد را «اُسوۀ حَسَنه» معرّفى کرده است.[۷] در روایات نیز به فراگیری الگوی رفتار از راه مشاهدۀ ديگران، به‌ويژه دوستان و اطرفيان، اشاره شده است.[۸]
گستره یادگیری
قلمرو یادگیری در انسان بسیار گسترده است و تقریباً همه فعالیت‌های آدمی[۹] مانند کسب مهارت در خواندن، لباس‌پوشیدن، و رفتارهای اجتماعی از طریق یادگیری است.[۱۰]
ویژگی‌های سرمشق‌گیری
بعضی ویژگی‌ها بر میزان الگوبرداری اثرگذار هستند، از جمله:
الف) ویژگی‌های الگوها
افراد از کسانی که مقام بالایی دارند، بیشتر سرمشق‌گیری می‌کنند. کودکان از بزرگ‌ترها و تازه‌کارها از افراد باتجربه، الگوبرداری می‌کنند.[۱۱] همچنین بسیاری از افراد، تحت تأثیر همسالان قرار میگیرند. همسالان موفق، الگوهای بسیار با نفوذی هستند.[۱۲]
ب)ویژگی‌های مشاهده‌گر
افرادی که اعتماد به نفس پایینی دارند معمولا از افراد دارای اعتماد به نفس بالا تقلید می‌کنند. همچنین کسی که برای تقلید کردن از رفتاری تقویت شده است بیشتر تحت تأثیر الگو قرار می‌گیرد.[۱۳]
ج) پاداش مرتبط با رفتار
دیدن الگویی که پاداش می‌گیرد یا تنبیه می‌شود بر تقلید از او تأثیر می‌گذارد.[۱۴]
فرآیندهای یادگیری مشاهده‌ای
برخی پژوهشگران، چهار فرایند را در یادگیری مشاهده ای، مورد توجه قرار داده‌اند:
توجه
اولین شرط برای تقلید آن است که به الگو توجه شود.[۱۵] هر عاملی که توجه را کاهش دهد بر یادگیری تأثیر منفی خواهد داشت.[۱۶]
بازنمایی (حفظ، به‌یادسپاری)
از آنجا که افراد اغلب، بعد از گذشت مدت زمانی از مشاهده‌ی الگوها از آنها تقلید می‌کنند، هر فردی باید بتواند اطلاعات را ذخیره کند و در زمانی دیگر به‌کار بندد.[۱۷]
تولید رفتار
منظور از تولید، تقلید کردن اعمال الگو است. گاهی افراد با اینکه به الگو توجه کرده‌اند اما به دلیل محدودیت‌های حرکتی نمی‌توانند الگو را بازتولید کنند. یک کودک ممکن است پدر خود را تماشا کند که از یک ارّه استفاده می‌کند، اما برای تقلید نیروی جسمانی لازم را ندارد.[۱۸]
انگیزش
یادگیری مشاهده‌ای زمانی مؤثر است که یادگیرنده‌ها برای انجام دادن آن، انگیزه داشته باشند.[۱۹] پسری ممکن است بشنود که همسایه‌اش ناسزا می‌گوید، اما خودش آنها را باز تولید نکند. اگر آن پسر، شاهد تنبیه همسایه‌اش باشد، احتمال کمتری وجود دارد که او نیز آن کار را انجام دهد.[۲۰]
پانویس
- ↑ شجاعی، روانشناسی در قرآن و حدیث، 1398ش، ص۱۶۷.
- ↑ سیف، روانشناسی تربیتی، ۱۳۹۱، ص82-85.
- ↑ فیست، نظریه‌های شخصیت، 1397ش، ص۳۸2.
- ↑ کرین، نظریه‌های رشد، ۱۳۹۳ش، ص۲58-259.
- ↑ کلاینمن، کلید روانشناسی مدرن، 1391ش، ص۹۸.
- ↑ شجاعی، درآمدی بر روانشناسی تنظیم رفتار با رویکرد اسلامی، 1388ش، ص۱۹۵.
- ↑ سوره احزاب، آيۀ ۲۱.
- ↑ طوسى، الأمالى، 1414ق، ص۵۱۸.
- ↑ سیف، روانشناسی تربیتی، 1391ش، ص80.
- ↑ شجاعی، روانشناسی در قرآن و حدیث، 1398ش، ص۱۶۸.
- ↑ فیست، نظریه‌های شخصیت، 1397ش، ص۳۸۳.
- ↑ شولتز، نظریه‌های شخصیت، 1392ش، ص529.
- ↑ شولتز، نظریه‌های شخصیت، 1392ش، ص529.
- ↑ شولتز، نظریه‌های شخصیت، 1392ش، ص530
- ↑ کرین، نظریه‌های رشد، ۱۳۹۳ش، ص۲59.
- ↑ کلاینمن، کلید روانشناسی مدرن، 1391ش، ص۹۸.
- ↑ کلاینمن، کلید روانشناسی مدرن، 1391ش، ص۹۸.
- ↑ کرین، نظریه‌های رشد، ۱۳۹۳ش، ص۲61.
- ↑ فیست، نظریه‌های شخصیت، 1397ش، ص۳۸۴.
- ↑ کرین، نظریه‌های رشد، ۱۳۹۳ش، ص۲61.
منابع
- قرآن
- شولتز، دوان پی و سيدنى الن، نظریه‌های شخصیت، ترجمه يحيى سيد‌‌محمدی، تهران، ویرایش، 1392ش.
- سیف، علی‌اکبر، روانشناسی تربیتی، تهران، دانشگاه پیام نور، ۱۳۹۱ش.
- شجاعی، محمدصادق، درآمدی بر روانشناسی تنظیم رفتار با رویکرد اسلامی، قم، موسسه علمی فرهنگی دار الحديث، 1388ش.
- شجاعی، محمدصادق، روانشناسی در قرآن و حدیث، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۸ش.
- شیخ طوسي، الأمالي، قم، دارالثقافه، چاپ اول، 1414 ق.
- فیست، جس و گریگوری جی، نظریه‌های شخصیت، مترجم یحیی سیدمحمدی، تهران، روان، 1397ش.
- کرین، ویلیام، نظریه‌های رشد، ترجمه غلامرضا خوی‌نژاد و علیرضا رجایی، تهران، رشد، ۱۳۹۳ش.
- کلاینمن، پل، کلید روانشناسی مدرن، ترجمه محمداسماعیل فلزی، تهران، مازیار، چاپ اول، 1395ش.