فرزندان طلاق

فرزندان طلاق؛ کودکان برجای مانده از فروپاشی خانواده در اثر جدایی والدین.

فرزندان طلاق، کودکان به‌جا مانده از طلاق و فروپاشی خانواده است که دچار آسیب‌های روانی و اجتماعی شده و به‌عنوان یکی از معضلات اجتماعی در جامعۀ امروزی مورد توجه است. جدایی والدین سهمگین‌ترین اتفاق در زندگی کودکان است و تنها مرگ یکی از والدین از لحاظ ایجاد اضطراب، بالاتر از آن قرار دارد.

مفهوم شناسی

فرزند طلاق به کودک یا نوجوانی گفته می‌شود که پیش از سن هجده‌سالگی، زندگی مشترک پدر و مادر او، فروپاشیده است. در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، فرزند طلاق به دختر زیر نه سال و پسر زیر پانزده سال قمری گفته می‌شود که پدر و مادر او از هم جدا شده‌اند و حضانت فرزند را یکی از آنها به‎ عهده گرفته است.

خاستگاه فرهنگی و اجتماعی

1. تبدیل خانوادۀ گسترده به‌هسته‌ای

تبدیل خانواده گسترده به خانواده هسته‌ای از اموری است که فرزندان طلاق را به مسألۀ امروز جامعۀ ایران تبدیل کرده است. در گذشته، مشکلات و آسیب‌های فرزندان طلاق در داخل خانواده گسترده مورد رسیدگی قرار می‌گرفت. فرزندان طلاق در خانوادۀ گسترده، مشکلات و آسیب‌های کمتری دارند و خلأ فقدان یکی از والدین، کمتر احساس می‌شود. در جوامع امروزی که خانوادۀ گسترده جای خود را به خانوادۀ هسته‌ای داده، فرصت‌های همدلی، احساس تعلق و تعامل درون‌خانوادگی، کاهش یافته است.

2. رشد فزایندۀ طلاق

رشد فزاینده طلاق از عوامل مهم شیوع و مسأله شدن فرزندان طلاق در جامعۀ امروز ایران شمرده شده است. میزان قابل توجهی از والدین باور دارند در صورتی‌که از زندگی زناشویی خود راضی نباشند، لزومی ندارد برای گرفتن طلاق، تا رسیدن فرزندان آنها به‌سن خاصی صبر کنند. بر اساس چنین باوری، زن و شوهرها مسئولیت‌های خود در برابر سلامت، مراقبت و حمایت از فرزندان خانواده را به‌ سرانجام نرسانده و طلاق را انتخاب می‌کنند. براساس آمار سازمان ثبت احوال، به ازای هر ۳ ازدواجی که در سال 1399ش ثبت ‌شده، یک طلاق نیز به‌ثبت رسیده است.

3. سبک نوین زندگی

طلاق در فرهنگ ایرانیان، «مبغوض‌ترین حلال» است و در تعارض با سنت‌های ریشه‌دار اجتماعی قرار دارد. ضرب‌المثل فارسی «با لباس‌سفید عروسی برو و با کفن سفید بیرون بیا»، باورهای خانواده‌های ایرانی را بازنمایی می‌کند و اکثریت قاطع زنان و مردان، زندگی مشترک را همراه مسؤلیت‌پذیری و اهتمام به خانواده و فرزندان خود، می‌پذیرند.

امروزه اما، جامعه در برابر جدایی‌های زوجین حساسیت لازم را از دست داده و امکان نهادینه شدن رفتارهای خلاف هنجار، رونق یافته است. سبک جدیدی از زندگی«بدون دردسر» در جامعه رواج یافته و با شعار «باید از زندگی لذت برد» و نباید شرایط سخت زندگی را بر هم‌دیگر تحمیل‌کرد، به‌زندگی‌های مشترک پایان می‌دهند. خانواده از قدسیت و جایگاه معنوی خود فرو افتاده و سبک‌های نوین، امور ازدواج و خانواده را سامان می‎بخشد.

برگزاری جشن طلاق حتی با حضور فرزندان، نوعی از سبک زندگی نوین است که مسئولیت‌گریزی در برابر فرزندان را بازنمایی می‌کند. در گذشته اما، طلاق، عملی شنیع و باعث سرافگندگی خانواده‌ها بود که در خفا و سکوت انجام می‌شد.

شیوع فرزندان طلاق

فرزندان طلاق، با قبح‌زدایی از جدایی همسران وگستردگی طلاق، تا مرحلۀ یک ناهنجاری اجتماعی گسترش یافته است. با ثبت 183،193 طلاق درسال 1399ش، نرخ طلاق در جمهوری اسلامی ایران، 3.6 درصد نسبت به سال 1398ش، افزایش داشته است. آمار طلاق‌های توافقی بالا رفته و زنان مهریۀ خود را می‌بخشند و حضانت فرزند خود را دریافت می‌کنند. بر اساس برخی تحقیقات جهانی، درصد زیادی از کودکان جهان، قبل از رسیدن به سن هجده سالگی، طلاق والدین خود را تجربه می‌کنند.

آسیب‌های فرزندان طلاق

1. روانی

فرزندان خانواده‌های طلاق شرایط نامناسبی را در زمینه‌های جسمی، عاطفی، خانوادگی، تحصیلی و اقتصادی تجربه می‌کنند. این فرزندان به‌لحاظ جسمی از بیماری‌های مختلفی رنج می‌برند و از نظر روانی دچار اضطراب، گوشه‌گیری، پرخاشگری، بهانه‌جویی، انتقام‌جویی، بی‌رحمی، غمگینی، زود رنجی، نزاع و درگیری، اختلال در خواب (بدخوابی، کابوس و بی‌خوابی)، ناخن جویدن، بیزاری از زندگی، فرار از منزل، شک و دو دلی، تمایل به ‌ازدواج زودهنگام، احساس بیماری و کاهش اعتمادبه‌نفس می‌شوند. طلاق والدین پراضطراب‌ترین اتفاق در زندگی کودکان است که فقط مرگ یکی از والدین از لحاظ میزان اضطرابی که به کودک وارد می‌کند، بالاتر از طلاق قرار می‌گیرد. فرزندان طلاق نگاه خوبی نسبت به‌زندگی و آیندۀ خود ندارند.

2. اجتماعی

از پیامدهای طلاق در جوامع امروزی، افزایش میزان و نوع رفتارهای انحرافی و انواع بزه‌کاری نوجوانان است. در دنیای غم‌انگیز این کودکان، روابط اجتماعی با اختلال روبرو می‌شود و بیشتر آن‌ها به‌سوی کج‌روی‌های اجتماعی سوق می‌یابند. طلاق والدین به‌منزلۀ از بین‌رفتن چتر امنیتی فرزندان به‌شمار می‌رود که بر سلامت اجتماعی و روانی آنها تاثیر می‌گذارد. طلاق به‌طور مستقیم و غیر مستقیم، زمینه‌ساز گرایش فرزندان طلاق به‌سوی انواع آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد و فرار از منزل) می‌شود. از منظر پژوهشگران، در بیشتر آسیب‌های اجتماعی رد پایی از فرزندان طلاق دیده شده است.

سازوکار کاهش فرزندان طلاق و آسیب‌های آنان

الف. قبل از طلاق

1. قبل از ازدواج

همسرگزینی مناسب، آموزش مهارت‌های زندگی قبل از ازدواج، وضع قوانین جهت کاهش طلاق، برگزاری آموزش‌هایی جهت همسازی زن‌ و شوهر، آموزش اصول مربوط به‌خودشناسی و سازگاری با دیگران، احترام گذاشتن به‌تفاوت‌های فردی، به‌رسمیت شناختن هویت مستقل همسر آینده، منطقی کردن انتظارات در زندگی مشترک، ایجاد شرایط مساعد مالی برای زندگی مشترک، مشورت جوانان با خانواده‌ها، مراجعه به‌ مراکز مشاورۀ ازدواج و شناخت هر دو طرف از خصوصیات روانی و شخصیتی یک‌دیگر پیش از ازدواج، از اقدامات پیش‌گیرانه جهت کاهش طلاق و در نتیجه کاهش فرزندان طلاق است.

2. بعد از ازدواج

ایجاد کلینیک‌های تخصصی در زمینۀ تربیت، آموزش و درمان مسائل جنسی، تبیین انتظارات هر یک از طرفین برای دیگری، آموزش مهارت‌های برقراری رابطه مؤثر برای زوجین، تعیین اولویت‌ها و برنامه‌ریزی امور خانواده و شغل، آموزش کنترل فشار روانی توسط زوجین، مشورت کردن با همسر، ازدواج با هم‌قشر و هم‌طبقه (هم‌کُفو) و برجسته کردن نقش ریشسفیدان خانواده در کاهش طلاق، گذشت و بخشش از راهکارهای پیشگیرانه از طلاق، پس از وقوع ازدواج است.

ب. بعد از طلاق

1. تمهیدات رفتاری

لازم است هر کدام از زن و شوهر، به‌خصوص آن که حضانت فرزند را به‌عهده دارد، مدیریت و کنترل زندگی ‌خود را در دست داشته و دربارۀ تأثیر طلاق بر فرزندان، مطالعه و مشاوره داشته باشند. قبل و بعد از طلاق، فرزند خود را در مرکز توجه قرار دهند و در زمان و مکان مناسب با فرزند خود دربارۀ طلاق صحبت کنند. نگرانی‌های فرزند خود را پیش‌بینی کنند؛ به‌طوری که وقتی تصمیم خود را جهت جدایی از هم اعلام کردند، بتوانند برای آنها جوابی داشته باشند. این امور باعث می‌شود که مقدار زیادی از اضطراب کودکان کاسته شود.

2. تمهیدات ارتباطی

تأمین ارتباط فرزندان طلاق با پدر بزرگ‌ها، مادرها و مادربزرگ‌ها از اقداماتی است که می‌تواند آثار سوء جدایی پدر و مادر بر فرزندان را کاهش دهد. طی پژوهشی، ثابت شده است که حمایت‌ها و دلگرمی‌های پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها از عوامل مهم جهت سازگاری بیشتر کودکان، قبل، بعد و در طول طلاق بوده و از اثرات نامطلوب آن می‌کاهد. همچنین پژوهش‌ها نشان می‌دهد، اختلال رفتاری، در کودکانی که حضانت مادر از آنان سلب شده بیش از گروهی است که حضانت آنان با مادر است.

منابع

• «آمار طلاق در ایران و عوامل موثر بر آن»، وب‌سایت دادسو، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1402ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانوادۀ مطلوب در اسلام، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1391ش.
• اکرمی، نیلوفر، «طلاق‌عاطفی، علل و پی‌آمدها»، وب‌سایت آریا پرس، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1402ش.
• پیمان‌نامۀ جهانی حقوق کودک، مصوب 20 نوامبر 1989، مجمع عمومی سازمان ملل متحد.
• حسینیان، سیمین، «مقایسه و ارتباط سلامت روانی فرزندان و مادران که حضانت فرزندان‌شان را دارند با فرزندان و مادران که حضانت فرزندان‌شان از آنها سلب شده‌اند»، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1402ش.
• «راهکار تحکیم بنیان خانواده و جلوگیری از طلاق»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بازدید: 6 اردیبهشت 1402ش.
• قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1307-1323ش.
• «مهم‌ترین ویژگی‌های فرزندان طلاق چیست؟»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1402ش.
• یحیی‌زاده، حسین و حامد، محبوبه، «مسایل فرزندان طلاق در ایران و مداخلات مربوطه: فراتحلیل مقالات موجود»، وب‌سایت مطالعات زن و خانواده»، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1402ش.
• «90 درصد طلاق‌ها در افغانستان به خواست زنان انجام می‌شود»، وب‌سایت اسپوتنیک افغانستان، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1402ش.