مصرف

مصرف؛ بهره‌برداری از منابع، کالاها و خدمات برای رفع نیازهای ضروری.

مصرف، واکنشی به نیازهای طبیعی و ضروری افراد است و ریشه در اقتضائات زیستی و ضروت‌های کارکردی زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد، اما شیوه و ابعاد مصرف در هر جامعه‌ای متأثر از عوامل متعدد از جمله فرهنگ عمومی، هنجارها و ارزش‌های حاکم است. مصرف در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، اصالت ذاتی ندارد بلکه همراه با تأکید بر لزوم حفظ مال، تأمین نیازهای اصلی و ضروری زندگی، سرمایه‌گذاری اقتصادی و تأمین رفاه زندگی برای خود و افراد تحت تکفل با معیار میانه‌روی، انجام می‌شود.

مفهوم‌شناسی

درآمد خالص به دو منظور استفاده می‌شود؛ بخشی از آن، به انباشتن ثروت و پس‌انداز اختصاص می‌یابد و بخش دیگر، صرف تحصیل لذت می‌شود که قمست دوم، مصرف نامیده می‌شود. مصرف از این منظر، ارزش پولی کالاها و خدماتی است که به‌وسیله افراد خریداری و تهیه می‌شود. برخی، مصرف را اتلاف ثروت می‌دانند که به‌منظور ارضای یک احتیاج، انجام می‌گیرد. در دنیای مدرن مفهوم مصرف مسأله‌ای چندبعدی و متأثر از عوامل متعدد مانند فرهنگ عمومی، هنجارها و ارزش‌های حاکم بر هر جامعه است و آثار گوناگون اقتصادی، سیاسی، روانی و به‌ویژه جامعه‌شناختی مانند غلبۀ مصرف بر دیگر ارزش‌های فردی و اجتماعی، نمایش ثروت، شکاف طبقاتی و نابرابری اجتماعی و احساس محرومیت را بر جا می‌گذارد.

زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی

جامعه‌شناسان معتقدند که با آغاز دوران مدرنیسم، بسیاری از مفاهیم و مؤلفه‌ها دچار تغییرات اساسی شدند. مصرف نیز که در ابتدا ناظر به تأمین نیازهای ضروری انسان، شکل گرفته بود، با گذشت زمان، به مفاهیمی همچون عادت، مد و مدگرایی، رفاه و خرید کالای لوکس، نزدیک شد و به پدیده‌ای برای کسب لذت بیشتر، دستیابی به جایگاه‌های اجتماعی بالا و رفع کمبودهای روحی و روانی افراد تبدیل شد و به دنبال خود مفاهیمی مانند مصرف‌گرایی و کالازدگی را به همراه آورد. به‌همین دلیل در دنیای جدید، هستة اعمال اجتماعی، ارزش‌های فرهنگی، ایده‌ها، آرزوها و هویت‌های افراد، بیشتر در رابطه با مصرف تعریف می‌شود. امروزه داشتن اطلاعات کافی دربارة رفتار مصرف‌کننده، یک راهنمای مطمئن در فعالیت‌های بازاریابی و سودجویی سازمان‌های مختلف است. رفتار مصرف‌کننده نیز شامل فعالیت‌های ذهنی، عاطفی و فیزیکی است که مردم در طول انتخاب، خرید، استفاده و دورانداختن کالا و خدمات در جهت ارضای نیازها و خواسته‌های خود انجام می‌دهند.

مبانی دینی مصرف

مصرف در سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی، ماهیت مادی و معنوی دارد؛ آموزه‌های اسلامی از یک‌سو راه مصرف را برای انسان‌ها باز می‌گذارد تا دنیای او سامان یابد و از سوی دیگر، تأکید می‌کند که مصرف از حد اعتدال و شرع خارج نشود که در این صورت شکل طبیعی خود را از دست می‌دهد و به جای آنکه به‌عنوان یک پدیدۀ حیاتی، در خدمت انسان باشد، انسان را به خدمت خود در‌می‌آورد و زمینه‌ساز انواع لغزش‌ها، اسراف‌ها و ناهنجاری‌های فرهنگی و اجتماعی می‌شود. بخشی از آیات قرآنی به فرهنگ‌سازی دربارۀ مصرف و آموزش درست مصرف‌کردن اختصاص یافته است، از جمله میانه‌روی در مصرف، پرهیز از اسراف و تبذیر، پرهیز از هدردادن اموال و اجتناب از راکدگذاشتن اموال و سرمایه‌ها. در مقابل، مبنای تمدن غرب بر پایۀ ماتریالیسم و اومانیسم بنا شده و در این فضا هدف‌ غایی، حداکثر لذت مادی است که با مصرف انبوه تحقق پیدا می‌کند.

عناصر نمادین مصرف

به نظر جامعه‌شناسان، مصرف در دنیای امروز عناصر نمادین زیادی را تولید کرده که به زندگی انسان امروز جهت و معنا می‌دهد؛ مکان‌ها و مراکز خرید یکی از این نمادها است كه هم به کالاها و هم به مصرف‌كنندگان آنها معانی خاصی را منتقل می‌كند و پیوند وجودی با آدم‌ها دارد. این مکان‌ها چرخۀ معيشت را فعال و سرزنده نگه مي‌دارند و به آدم‌ها، حسی از انبساط، شادمانی و مهم‌تر از همه، حس آزادي می‌دهند. در اين مراكز، قدم‌زدن در مقابل ویترین‌ها، خيره‌شدن به مانكن‌ها، آشنايی با مدل‌ها و قيمت‌های جديد بازار، وررفتن با كالاهاي مختلف، ديدن و ديده‌شدن و به‌روز شدن لذت‌های بصري بخشي از عناصر تفريحی و سرگرم‌کننده است كه با حضور در مراكز خريد، امكان‌پذير مي‌شود.

ویژگی‌های مصرف در جامعه مدرن

مصرف در جامعۀ مدرن ویژگی‌هایی دارد که در حال نفوذ و گسترش در تمام جهان از جمله کشورهای اسلامی و ایران است:

1. کالایی‌شدن هرچیز

در جامعۀ مصرفی مدرن، هر چیز و هر فرآورده، از جمله محصولات فرهنگی مانند بینش‌ها، اندیشه‌ها، ارزش‌ها، گرایش‌ها، سلیقه‌ها، نمادها و الگوها در قالب متون و اقلام رسانه‌ای به کالا تبدیل می‌شود؛ حتی بدن و شخصیت افراد و نیز اشیای فاقد مالیت مانند هوا و امور نفسانی غیر قابل انتقال، نظیر عشق و نفرت قابلیت تبدیل‌شدن به کالا با نرخ خاص و متناسب با معیارهای حاکم بر بازار عرضه و تقاضا را دارد. در این تلقی، کالا بیشتر به اعتبار ارزش مبادله‌ای و میزان تمایل مصرف‌کننده به تملک آن، ارزش‌گذاری و مبادله می‌شود نه نیازهای حقیقی انسان.

2. عمومیت‌یابی

در جوامع سرمایه‌داری نیازها، علایق و ارزش‌های فرهنگی طبقات بالا به منزلۀ نیازها، علایق و ارزش‌های کل جامعه، پذیرفته‌شده و تردیدی نیز در انطباق آن دو وجود نداردو در مقام مصرف، اقشار متمکن به خرید کالاهای گران‌قیمت و دارای کیفیت بالا و مردم عادی به خرید کالاهای ارزان‌قیمت و با کیفیت پایین‌تر، اقدام می‌کنند.

3. گسترش رفاه‌طلبی

در گذشته به ارضای نیازهای ضروری بسنده می‌شد و رفاه‌طلبی تنها در برخی سطوح و مظاهر همچون مسکن یا معیشت جلوگر می‌شد؛ اما اکنون این خواسته به همۀ قلمروهای زندگی تسری می‌یابد که توجیه‌گر تکاپوی پایان‌ناپذیر انسان امروزی برای تحقق آرزوهای دست‌نیافتنی است.

4. تبدیل‌شدن به موضوع فرهنگی

مصرف در فرهنگ مدرن که امروزه همه‌گیر شده است، به جای یک رفتار اقتصادی و نشانگر موقعیت طبقاتی به یک موضوع فرهنگی و فرآیند هویت‌آفرین و ایجاد و برجسته‌سازی تمایز اجتماعی، افزایش قدرت انتخاب و گزینش، ترویج نظامی از ارزش‌ها و هنجارها، ترسیم سبکی از زندگی، تبلیغ نوعی ایدئولوژی اجتماعی، اشاعۀ گونه‌های از مدگرایی، تولید و بازتولید فضای اجتماعی و تفاوت‌های فرهنگی، فعال‌سازی طیفی از ذوق‌های زیباشناختی تبدیل شده است.

5. تبدیل‌شدن به یک واقعیت اجتماعی

مصرف‌ در فرهنگ مدرن، نوعی از نظم اجتماعی جدید را پایه‌گذاری کرده و طیف وسیعی از امکانات، خلاقیت‌ها، نهادها، سازمان‌ها، الگوها، مناسبات، ارتباطات، اقدامات، نمادها، نشانه‌ها، رسوم، آسیب‌ها و عوارض را موجب شده است.

6. تبدیل‌شدن به نوعی ایدئولوژی

نظام سرمايه‌داري براي اشاعة مصرف و پدیدآوردن فرهنگ و جامعۀ مصرفی، ايدئولوژي مصرف را پدید آورده است. به نظر پژوهشگران منطق این ایدئولوژی این است که «من مصرف می‌کنم، پس هستم». در این ايدئولوژي، مصرف با هويت انسان گره می‌خورد. وعدۀ این ایدئولوژی، این است که مصرف کالا، راه حل تمام مشکلات انسان بوده و مصرف، دوباره او را به تمامیت می‌رساند و نقصان‌های او را بر طرف می‌کند و به وضعیت سعادتمند خیالی باز می‌گرداند. از دید این ایدئولوژی، معناي زندگي را در آنچه مصرف مي‌كنيم، بايد جست، نه در آنچه توليد مي‌كنيم.

7. نبود ارتباط بنیادین با نیازهای واقعی

در جامعۀ مدرن، تولید انبوه، به‌طور عمده با هدف سودجویی صورت می‌گیرد نه برای تأمین نیازهای فردی و اجتماعی؛ خرید و مصرف نیز بیش از آنکه معطوف به نیازهای واقعی باشد، در جهت معنایابی، تمایزجویی، تفنن و تفریح، رضامندی و لذت‌جویی، تظاهر و تفاخر، ارضای برخی امیال توهمی مانند چشم و هم‌چشمی و برآوردن آرزوهای ذوقی و سلیقه‌ای، صورت می‌گیرد.

8. همسویی با اقتضائات اقتصاد سرمایه‌داری

بقا، دوام و رونق نظام اهداف سرمایه‌داری و نظم اجتماعی ناشی از آن در گرو تولید مستمر و انبوه سودجویانه و به‌طور طبیعی، مصرف مستمر و فزاینده به‌وسیله توده‌ها است.

الگوی مصرف در سبک زندگی دینی

در سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی ملاک‌های زیادی برای هدایت رفتار اقتصادی مؤمنان در مقام ارضای نیازهای اولی و ثانوی آمده که بر اساس آن، مصرف بالاتر از سطح زندگی عمومی و فراتر از توان مالی یا شأن، بخشش بیش از حد، صرف مال در معصیت، رعایت‌نکردن اولویت در به کارگیری سرمایه‌های شخصی و ملی و بسیاری از مصارف رایج در جامعۀ مدرن، مصداق مصرف مسرفانه و غیرمجاز تلقی می‌شود. منابع دینی در خصوص مصرف ملاک‌های زیر را معرفی کرده‌اند:

1. توحیدمحوری و همۀ امکانات و دارایی‌ها را نعمت‌ها و امانات الهی پنداشتن و اینکه اصل و کم و کیف تصرف در آنها منوط به اجازۀ تشریعی خداوند است.

2.برخورداری انسان از مقام خلیفةاللهی، کرامت ذاتی، برتری بر سایر مخلوقات، دارا بودن استعداد لازم برای ارتقا به بالاترین مراتب کمال که با برخی تعلقات از جمله فرورفتن در لذت‌گرایی و مصرف، با اقتضائات این مقام، ناسازگار است.

3. تلقی دنیا و زندگی این جهانی به‌صورت فرصتی جهت کسب قابلیت‌های لازم برای داشتن یک زندگی سعادتمند در آخرت و در نظرگرفتن دنیا به‌عنوان محل جاذبه‌های فریبنده و غفلت‌زا و لزوم ترجیح آخرت بر دنیا هنگام مصرف.

4. مذمت دلبستگی به ظواهر و زرق و برق‌های این جهان و غفلت از سرای جاودان آخرت.

5. مسئولانه‌زیستن و توجه به حساب‌رسی دقیق همۀ اعمال اختیاری از جمله مصرف انسان.

6. لزوم شکرگزاری از نعمت‌های الهی به‌معنای استفاده درست از نعمت‌ها و پرهیز اکید از تضییع آنها و کفران نعمت.

7. التزام به رعایت حدود الهی در مقام مصرف و گناه تلقی‌کردن هر نوع تخلف از حدود شرعی که برقراری عدالت اجتماعی و اقتصادی، رفع تبعیض، کاهش و توجیه‌پذیری فاصله‌های طبقاتی، مصرف بهینه امکانات از جمله این حدود و از نتایج اجرایی‌شدن آنها در گستره جامعه است.

8.لزوم ترجیح نیازهای حقیقی و ضروری بر خواسته‌ها و رعایت شأن و موقعیت خود در مقام مطالبه و مصرف، ترجیح خواسته‌های معنوی بر مادی و ترجیح مصالح جمعی بر فردی.

9.اولویت‌دادن به پس‌انداز و سرمایه‌گذاری به جای مصرف مستمر امکانات با هدف توسعه‌آفرینی و رشد همه‌جانبۀ جامعه اسلامی، آبادانی زمین، شکوفایی ظرفیت‌های بالقوه، توزیع عادلانۀ امکانات، رفع کامل فقر، ایجاد رفاه، کسب استقلال اقتصادی و رهایی از سلطه و وابستگی به کفار و استقرار حیات طیبه.

10.مذمت محروم‌سازی خود و دیگران از روزی‌ها و امکانات حلال و زینت‌ها و زیبایی‌ها در حد متعارف.

11. پرهیز از رهبانیت و سختگیری‌های غیر معقول و غیر ضرور بر خود و دیگران.

12. التزام به رعایت ارزش‌هایی مثل تقوا، قناعت، حسن تدبیر معاش، ساده‌زیستی، مواسات و ایثار.

13.پرهیز از طمع‌ورزی، زیاده‌خواهی، رفاه‌جویی غیر ضرور، تجمل‌گرایی، کام‌جویی مستانه و لجام‌گسیخته.

14.پرهیز از تنبلی، تن‌آسایی، راحت‌طلبی، شکم‌بارگی، بی‌اعتنایی به کار و تلاش مفید و سازنده.

15. پرهیز از تکدی‌گری، وابستگی طفیلی به دیگران، جیره‌خواری، مصرف بی‌رویۀ امکانات عمومی.

16.پرداخت حقوق مالی واجب و مستحب به‌ویژه با هدف تأمین نیازمندان و رفع فقر.

17. رعایت میانه‌روی در مقابل اسراف، تقتیر، بخل و اتلاف.

18. پرهیز از اسراف که شامل هرگونه زیاده‌روی در کمیت، کیفیت، بیهوده‌گرایی و اتلاف هر نوع مال، تجاوزگری و بی‌اعتنایی به قوانین و حدود شرعی، عقلی و عرفی و گام‌نهادن در وادی گناه می‌شود. همچنین انفاق بدون حاجت، در غیر حاجت و در معصیت، انفاق فراتر از شأن، انفاق بدون رعایت اولویت، مصرف بیش از حد ضرورت در مصارف جایز همانند برخی تجملات، زینت‌ها و بدون فواید عقلایی را دربرمی‌گیرد.

19. پرهیز از تبذیر، ریخت‌وپاش، هدردادن امکانات، مصرف بیهوده و فاقد توجیه عقلایی، مصرف در امور غیر ضرور، فاقد اولویت، حرام، امور لغو و بیهوده.

20. لزوم رعایت محدودیت‎های زمان و مکان و سطح متعارف امکانات و رفاه عمومی.

21.برخورد مسئولانه با محیط زیست و استفادۀ بهینه از منابع وسرمایه‌های طبیعی.

22.لزوم توجه وافر به آثار وضعی مترتب بر گناهان و عملکردهای ناصواب در بخش مصرف امکانات و تعدی از حدود مقرر.

آثار و پیامدهای مصرف

محققان مصرف بر مبنای الگوی اسلامی را باعث شکوفایی و توسعۀ متوازن و همه‌جانبۀ جامعه می‌دانند که زمینه را برای سعادت دنیا و آخرت انسان فراهم می‌کند، اما مصرف بر مبنای الگوی نظام سرمایه‌داری و در شکل افراطی و مهارناپذیر آن، آثار منفی فراوانی در سطوح فردی و اجتماعی دارد که پژوهشگران به برخی از آنها اشاره کرده‌ا‌ند: تشدید حرص سیری‌ناپذیر مردم برای خرید و مصرف؛ استهلاک سریع امکانات و دارایی‌های محدود و سزاوار سرمایه‌گذاری؛ احساس محرومیت همیشگی؛ سرخوردگی و ناخرسندی اخلاقی؛ زیر سؤال رفتن ارزش‌هایی مثل زهد، قناعت، اعتدال، سادگی و غلبۀ ضد ارزش‌هایی نظیر اسراف، تبذیر، مدگرایی و تجملگرایی؛ مخدوش‌شدن مرز میان نیازهای واقعی و نیازهای کاذب؛ تنزل‌یابی آرمان‌ها و ارزش‌های متعالی در سطح خواسته‌ها و مطالبات مادی و مصرفی؛ محوریت‌یابی تجربۀ ذهنی و روانی ناشی از مصرف و خشنودی توهمی آن و محروم‌شدن تدریجی از سایر تجربه‌های معرفتی، هنری، مذهبی، عرفانی و معنوی متعالی و دلبستگی به ارزش‌های برین و کمال مطلوب‌های سعادت‌آفرین؛ رواج فرهنگ عامه‌پسند، تقویت سویه‌های تخیلی زندگی، استقبال شایان از مد، موسیقی، محصولات رسانه‌ای، محصولات هنری سوررئال و دادئیستی، لذت‌جویی‌های آنی، سرگرمی‌ خواهی، فراغت‌جویی و تعمیم نوعی جوان‌گرایی به همۀ گروه‌های ســنی؛ رواج مصرف بی‌وقفه کالا با تاریخ انقضای زودرس و جنون نوخواهی پایان‌ناپذیر و ارضا نشدن با تولیدات محدود داخلی و بسترسازی روانی جهت ورود کالاهای خارجی غیر ضرور و متنوع و به تبع آنها ورود فرهنگ بیگانه و آسیب‌هایی همچون خروج ارز از کشور، تضعیف تولیدات داخلی، تشدید وابستگی و میدان ‌دادن به گسترش فرهنگ تظاهر، تفاخر و خودنمایی و برجسته‌سازی تقابل‌های موجود و افزایش تنش‌های اجتماعی در چشم‌وهم‌چشمی و مقایسه‌ها و رقابت‌های فرساینده.

مصرف از منظر فقه اسلامی

به‌دلیل اهمیت و جایگاه مصرف در زندگی انسان، فقه اسلامی به این موضوع نیز پرداخته است:

الف) مصارف واجب که به‌منظور تأمین نیازهای ضرور خود و افراد تحت تکفل و انجام واجبات عبادی استفاده می‌شود. مانند خوراک و پوشاک و حج تمتع؛

ب) مصارف مستحب که به‌منظور جلب رضای الهی، اهداف خداپسندانه و خیرخواهانه و کسب ثواب صورت می‌گیرد؛

ج) مصارف حرام که در راه‌های نامشروع و حرام و در مواردی که از حد شرعی و نیاز خارج است استفاده می‌شود. مانند اسراف و تبذیر و مصرف‌گرایی بی‌رویه؛

د) مصارف مکروه که شامل مصرف بیش از حد متعارف و هم‌چنین سخت‌گیری در مصرف روزمره است؛

ه) مصارف مباح که شامل مواردی غیر از موارد بالا است و نکوهش و ثوابی در آن نیست.

سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف در جمهوری اسلامی ایران

آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف در جمهوری اسلامی ایران را ابلاغ کرده که متضمن مجموعه‌ای از پیشنهادهای اجرایی دربارۀ اصلاح ساختارها، رویه‌ها و زمینه‌سازی بایسته‌های فرهنگی و اجتماعی لازم جهت اجرایی‌شدن هر چه بیشتر و بهتر الگوی مصرف مورد نظر اسلام، در مقیاس ملی با محوریت نقش دولت اسلامی است:

1. اصلاح فرهنگ مصرف فردی، اجتماعی و سازمانی، ترویج فرهنگ صرفه‌جویی و قناعت و مقابله با اسراف، تبذیر، تجمل‌گرایی و مصرف کالای خارجی با استفاده از ظرفیت‌های فرهنگی، آموزشی و هنری و رسانه‌ها به‌ویژه رسانۀ ملی.

2. آموزش همگانی الگوی مصرف مطلوب.

3. توسعه و ترویج فرهنگ بهره‌وری با ارائه و تشویق الگوهای موفق در این زمینه و با تأکید بر شاخص‌های کارآمدی، مسوولیت‌پذیری، انضباط و رضایت‌مندی.

4. آموزش اصول و روش‌های بهینه‌سازی مصرف در کلیه پایه‌های آموزش عمومی و آموزش‌های تخصصی دانشگاهی.

5. پیشگامی دولت، شرکت‌های دولتی و نهادهای عمومی در رعایت الگوی مصرف.

6. مقابله با ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی و ابراز حساسیت عملی نسبت به محصولات و مظاهر فرهنگی مروج اسراف و تجمل‌گرایی.

7. صرفه‌جویی در مصرف انرژی با اعمال مجموعه‌ای متعادل از اقدامات قیمتی و غیرقیمتی به‌منظور کاهش مستمر «شاخص شدت انرژی» کشور به حداقل دو سوم میزان کنونی تا پایان برنامه پنجم توسعه و به حداقل یک دوم میزان کنونی.

8. ارتقاء بهره‌وری و نهادینه‌شدن مصرف بهینۀ آب در تمام بخش‌ها به‌ویژه بخش کشاورزی.

9. اصلاح الگوی مصرف نان کشور از طریق ارتقاء و بهبود شرایط و کیفیت فرآیندهای «تولید و تبدیل گندم به نان» و «مصرف نان».

10. ارتقاء بهره‌وری در چارچوب این سیاست‌ها: تحول رویکرد تحقق درآمد ملی به سمت اتکای هرچه بیشتر به منافع حاصل از کسب و کار جامعه؛ افزایش بهره‌وری با تأکید بر استقرار نظام تسهیم منافع حاصل از بهره‌وری از طریق؛ حداکثر‌سازی ارزش افزوده و منافع ناشی از سرمایه‌های انسانی، اجتماعی و مادی با تأکید بر اقتصاد دانش پایه؛ استقرار ساز و کارهای انگیزشی در نظام پرداخت‌ها در بخش عمومی و بنگاهی؛ استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی و بهبود فرآیند تخصیص منابع کشور براساس منافع اقتصادی و اجتماعی؛ اصلاح ساختارهای ارزیابی و ارزشیابی، اتخاذ رویکرد نتیجه‌گرا و اجرای حسابرسی عملکرد در دستگاه‌های دولتی؛ اصلاح قوانین و مقررات، روش‌ها، ابزارها و فرآیندهای اجرایی؛ اولویت توانمند‌سازی نیروی کار در کلیه برنامه‌های حمایتی.

منابع

• قرآن کریم.
• «آیا با بهره‌گیری از الگوی مصرف نظام سرمایه‌داری اهداف انقلاب عملی می شود؟»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۴ مهر ۱۳۹۴ش.
• اخوی، احمد، اقتصاد کلان، تهران، شرکت چاپ و نشر بازرگانی، 1380ش.
• استوری، جان، مطالعات فرهنگی دربارۀ فرهنگ عامه، ترجمۀ حسین پاینده، تهران، آگه، 1386ش.
• بشيريه، حسين، نظريه‌هاي فرهنگ در قرن بيستم، تهران، مؤسسه فرهنگي آينده‌پويان، 1379ش.
• «تعیین و ابلاغ سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 15 تیز 1389ش.
• جوادی آملی، عبدالله، اسلام و محیط زیست، قم، اسراء، 1388ش.
• جهانیان، ناصر، اصلاح الگوی مصرف از منظر اقتصادی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1391ش.
• جمعی از نویسندگان، مدیریت اصلاح الگوی مصرف از دیدگاه اسلام، تهران، ادارۀ کل آموزشی عقیدتی حوزه نمایندگی ولی فقیه جهاد کشاورزی، 1388ش.
• خادم‌علی‌زاده، عبدالامیر، مفاهیم دنیا و آخرت از دیدگاه امام علی، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1388ش.
• خلیلیان اشکذری، محمدجمال، فرهنگ اسلامی و توسعه اقتصادی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1381ش.
• رجایی، محمدکاظم و همکاران، معجم موضوعی آیات قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1386ش.
• رییسی، مهناز و دیگران، «شناسایی و رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر مصرف برندهای خارجی در صنعت مد لباس (مورد مطالعه: شهر اصفهان)»، مجلۀ تحقیقات بازاریابی نوین، دورۀ 6، شمارۀ 1، 1395ش.
• سیدی‌نیا، سیداکبر، «مصرف و مصرف‌گرایی از منظر اسلام و جامعه‌شناسی اقتصادی»، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال نهم، شمارۀ 34، تابستان 1388ش.
• شرف‌الدین، سیدحسین، «مصرف‌گرایی در سبک‌زندگی مدرن و دینی»، دوفصلنامه پژوهشنامه سبک زندگی، سال اول، شمارۀ 1، پاییز و زمستان 1394ش.
• غلام‌رضایی، علی‌اصغر، «مبانی مصرف‌گرایی در دنیای جدید و اصول مصرف در اسلام با تأکید بر رسانۀ ملی»، مجلۀ پژوهش‌های ارتباطی، شمارۀ 61، بهار 1389ش.
• قدیری اصل، باقر، کلیات علم اقتصاد، تهران، سپهر، 1379ش.