مدگرایی
مدگرایی؛ پیروی از الگوهای رایج و گذرا در سبک زندگی.
در مدگرایی به‌معنای رایج امروزی، فرد سبک زندگی خود را طبق آخرین الگوها تنظیم می‌کند و به محض آن که الگوی جدیدی در جامعه رواج یافت، از آن پیروی می‌کند. این پدیده ریشه در زیبایی‌جویی و تنوع‌طلبی انسان دارد که اگر در چهارچوپ موازین فرهنگی و شرعی و مورد تأیید عقل باشد، مثبت ارزیابی می‌شود؛ اما اگر ناشی از تقلید کورکورانه باشد، نامطلوب است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ فرانسوی «مد» (mode) به‌معنای سلیقه، روش، عادت، رسم و شیوه،[۱] در اصطلاح عبارت است از ذوق و سلیقۀ موقت افراد در سبک زندگی از جمله شکل لباس‌پوشیدن، نوع آداب پذیرایی و معاشرت و تزیین و معماری خانه.[۲] در ماهیت مد، تغییر سلیقۀ ناگهانی و مکرر همه یا بعضی افراد یک جامعه دخالت دارد که منجر به انجام رفتار خاص یا مصرف کالای به‌خصوص یا در پیش‌گرفتن سبک ویژه در زندگی می‌شود.[۳] از این منظر، «مدگرایی» رویکردی است که در آن فرد، سبک لباس‌پوشیدن و طرز زندگی و رفتار خود را طبق آخرین الگوهای رایج تنظیم کند و به محض آن که مد جدیدی در جامعه رواج یافت، از آن پیروی کند.[۴]
تاریخچه
به گواهی منابع تاریخی سابقۀ رواج مدگرایی در ایران به دوران فتح‌علی شاه قاجار برمی‌گردد. قبل از آن به‌دلیل غنای فرهنگ ایرانی تقلید از بیگانگان و مدگرایی، منفی تلقی می‌شد و حتی در دوران صفویه، مقامات حکومتی و مردم نوع پوشش و چگونگی لباس‌پوشیدن ایرانی را برتر از اروپایی‌ها می‌دانستند. پس از انعقاد قرارداد «فین‌کن‌اشتاین» بین ایران و فرانسه در 1807م کارشناسان نظامی فرانسه به ایران آمدند تا به تجدید سازمان ارتش ایران بپردازند. فرانسوی‌ها چهارهزار سرباز پیاده‌نظام را با لباس متحدالشکل و به طرز اروپایی تربیت کردند. در این زمان، افرادی از طبقات دیگر نیز در پوشیدن لباس از این سبک تقلید کردند و اولین مد غربی به‌نام «رخت نظامی» میان ایرانیان رایج شد. با تأسیس مدارس جدید در عصر ناصرالدین شاه، پوشاک دانش‌آموزان این مدارس نیز که بیشتر از طبقۀ فرادست بودند، متحول شد. در نخستین سال‌های حکومت رضاخان، اولین حرکت منسجم برای تغییر در لباس ایرانیان، از سوی مجلس شورای ملی آغاز شد و نمایندگان مجلس در 29 بهمن 1301ش تصویب کردند که همه کارکنان شهری، اعضای کابینه و نمایندگان مجلس، در طول ساعات کاری، باید کت‌وشلوار آبی‌رنگ بر تن و کلاه لبه‌دار «پهلوی» را بر سر کنند. در این دوره با شکل‌گیری طبقۀ متوسط ایرانی، «هیپی‌گری» توسط جوانان ایرانی از غرب اقتباس شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تحولات بنیادین فرهنگی در طبقات مختلف جامعه، بسیاری از مدهای غربی به فراموشی سپرده شد و جای خود را به مدهای بومی برخاسته از ارزش‌های اسلامی داد؛ این امر به‌ویژه در دوران جنگ تحمیلی نمود بیش‌تری پیدا کرد. در این دوره پوشش بسیجی‌های زمان جنگ و بعد از جنگ در قالب افراد حزب‌اللهی از نوع آرایش موها، نوع محاسن و هم چنین نوع لباسی که می‌پوشیدند، در قالب یک مد در جامعه رایج شد. پس از جنگ، تهاجم فرهنگ غربی به جامعه ایرانی بار دیگر آغاز شد که از سوی آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، شبیخون فرهنگی نام گرفت.[۵]
گسترۀ مدگرایی
مدگرایی، گستره‌ای به وسعت زندگی انسان دارد و تمامی شئونات آن را در بر می‌گیرد، از جمله: پوشش، آرایش، محیط‌آرایی، مدل ماشین، مدل کیف، لوازم منزل، حتی ادبیات سیاسی، شیوۀ احوال‌پرسی و جنبه‌های زیباشناختی زندگی. در این میان، پوشاک و شیوۀ آرایش، شاخص‌ترین کالای مد‌شونده محسوب می‌شود.[۶] امروزه استفاده از لباس‌های تنگ و چسبان، استفاده از لوازم آرایشی، جراحی بینی، تاتو (خالکوبی)، سوراخ‌کردن پوست و نصب اشیای تزیینی روی آن، برنزه‌کردن پوست، تزریق ژل بوتاکس و ایمپلنت سینه در خانم‌ها، کاشت ناخن و نگین چشم از مصادیق مدگرایی است.[۷]
زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی
پژوهشگران، مدگرایی رایج را پدیدۀ غربی و مولود «مدرنیسم» می‌دانند؛ زیرا ماهیت مدرنیسم، نگاه نو به جهان و انسان و شناختی برخاسته از زیستن در «اکنون» و گسستن از «گذشته» بوده و آشکارا با مفهوم سنّت در تقابل است. مدرنیته همواره خود را در ستیز با پیروی از هنجارهای پایدار قرار می‌دهد و کشش آن به‌سوی نوآوری در فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی است. از این جهت، مدگرایی، نماد مدرنیسم قلمداد می‌شود. از آنجا که جوامع غربی خاستگاه اصلی فرهنگ مدرنیسم بوده است، فرایند مدرن‌سازی و اشاعۀ طرح‌ها و مدهای نو، با غربی‌سازی و غرب‌گرایی به‌صورت کامل هم‌افق و معادل بوده و رابطۀ مدگرایی و غرب‌گرایی را نشان می‌دهد.[۸]
عوامل مدگرایی
1. نوگرایی و تنوع‌طلبی
بر اساس منابع دینی، نوگرایی از نیازهای طبیعی انسان است که هم موجب نشاط روانی انسان می‌شود و هم از یکنواختی زندگی انسان جلوگیری می‌کند، اما انسان عاقل این حس فطری را بهانه‌ای برای مدگرایی افراطی و تقلید کورکورانه قرار نمی‌دهد؛ در همین چارچوب، امام علی رنگارنگ‌شدن (تلون و مدگرایی) را از نشانه‌های حماقت دانسته است.
2. میل به خودآرایی و زیبایی
از دیگر عوامل مهم مدگرایی، میل به خودآرایی و زیبایی است که در آموزه‌های دینی نیز مورد تأکید قرار گرفته است. برای مثال امام علی خودآرایی را از ویژگی‌های خاص انسان‌های مؤمن دانسته است.[۹] اما در سبک زندگی اسلامی برای خودآرایی چارچوب خاصی تعیین شده تا به اسراف در سرمایه‌ها و استعدادها، تجمل‌پرستی، خودنمایی، تحریک هواهای نفسانی و امیال جنسی دیگران و تقلید کورکورانه منجر نشود.[۱۰]
3. تقلید و همانندسازی خود با دیگران
شبیه‌سازی و تقلید جوانان امروزی به فرایندی اطلاق می‌شود که فرد ویژگی‌ها، نگرش‌ها و الگوهای رفتاری فرد دیگری را برای خود سرمشق قرار می‌دهد و به‌ویژه در شیوۀ لباس‌پوشیدن و طرز رفتار با آنها همانند می‌شود.[۱۱] پژوهشگران بیشتر مدهای رایج بین جوانان و نوجوانان امروزی را برگرفته از الگوهای غربی می‌دانند که نوعی تقلید منفی و مذموم محسوب می‌شود.[۱۲]
4. رقابت‌جویی با دیگران
رقابت و چشم‌وهم‌چشمی در جامعه امروزی از عوامل مهم مدگرایی منفی به‌ویژه بین زنان، جوانان و نوجوانان محسوب می‌شود. از این جهت بسیاری از مردم تلاش می‌کنند که از لحاظ ظاهری به‌ویژه در سبک لباس‌پوشیدن از دیگران عقب نماند.[۱۳]
5. برتری‌جویی و تشخص‌طلبی
افرادی که خود را مربوط به قشر مرفه جامعه می‌دانند سعی می‌کنند برتری خود را در گویش، لباس‌پوشیدن و سبک آرایش و زیورآلات نشان دهند. آنها همواره در پی مدهای جدید هستند و حس می‌کنند مدهای قدیمی نمی‌تواند آنها را از بقیه افراد جامعه متمایز کند.[۱۴]
6. جلوه‌گری و جلب توجه دیگران
بسیاری از افراد با تغییر لباس و آرایش خود و خریدن لباس‌های گران‌قیمت و مد روز، در صدد جلب توجه دیگران بر می‌آیند. استفاده از لباس‌های چسبناک و براق و رنگارنگ، کفش‌های پاشنه‌بلند، آرایش‌های غلیظ و غیرطبیعی که بیش از همه بین جوانان و به‌خصوص در دختران رواج دارد، از مواردی است که برخی برای جلب توجه در اجتماع از آن استفاده می‌کنند.[۱۵]
مدگرایی در سبک زندگی اسلامی
در آموزه‌های اسلامی بر حفظ کرامت انسانی تأکید فراوان شده است. بدین منظور در طراحی الگوهای پوشش و آرایش به متقضیات زمانی، موقعیت خاص فردی، اجتماعی و اقتصادی افراد، موقعیت زناشویی، سلایق شخصی، مقتضیات سنی افراد، پاکیزگی و نظافت، آراستگی و مرتب‌بودن، مطابقت با عرف جامعه و مطابقت با جنسیت افراد، رعایت عفاف و حیا، پرهیز از خودنمایی و فخرفروشی، پرهیز از تشبّه به کفار، اصل میانه‌روی و دوری از اسراف به‌عنوان شاخص‌های مهم و اصلی اشاره شده است.[۱۶]
پیامدهای مدگرایی
1. پیامدهای اعتقادی
گاهی با استفاده از ابزار مد، باورهای انحرافی در قالب پوشش و آرایش منتشر می‌شود و اگر جوانان جامعه آگاه نباشند به‌راحتی در دام این گروه‌ها گرفتار می‌شوند و به پیروی از تفکرات آنها می‌پردازند. [۱۷]
2. پیامدهای اخلاقی
مدگرایی افراطی و منفی باعث فخرفروشی، زیاده‌خواهی، خودنمایی، اسراف و تجمل‌گرایی می‌شود. همچنین اگر افراد توانایی مالی نداشته باشند که خود را به مد روز برسانند ممکن است سراغ دزدی و تجاوز به حقوق دیگران بروند.[۱۸]
3. پیامدهای روانی
روانشناسان بحران هویت، نارسایی عاطفی و روانی، احساس شکست و ناکامی، اختلال در حس زیبایی‌شناختی و جمع‌گریزی را از مهم‌ترین پیامدهای روان‌شناختی مدگرایی می‌دانند. انسان مدگرا خود را متمایز از بقیه می‌داند و با کسانی رابطه برقرار می‌کند که از نظر ظاهری شبیه او هستند. این ویژگی روحی سبب می‌شود بسیاری از روابط اجتماعی خود را کنار گذارد.[۱۹]
4. پیامدهای اجتماعی
ایجاد نابرابری‌های اجتماعی و فاصلۀ طبقاتی از پیامدهای اجتماعی مدگرایی دانسته شده است. ابتدا قشر مرفه جامعه با انتخاب یک مد تازه نظر دیگران را به‌سوی خود جلب می‌کنند؛ سپس مردم عادی برای شبیه‌کردن خود به اشراف به همان مد روی می‌آورند و دوباره اشراف برای تمایز خود به دنبال مد تازه می‌روند و این چرخه همچنان ادامه پیدا می‌کند.[۲۰]
5. پیامدهای فرهنگی
با ورود انواع مد به یک کشور و قبول آن از سوی مردم، هویت فرهنگی آن کشور تهدید شده و مدگرایی زمینه‌ساز پذیرش فرهنگ بیگانه می‌شود. در چنین شرایطی پای‌بندی به ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی نماد انحطاط و جمود فکری تلقی شده و پذیرش فرهنگ بیگانه نشانۀ پیشرفت و تمدن به حساب می‌آید.[۲۱]
6. پیامدهای اقتصادی
کارشناسان مدگرایی رایج را از مصادیق اصلی اسراف و تبذیر می‌دانند؛ در این پدیده، منابع و سرمایه‌های مالی افراد، خانواده‌ها و جامعه برای تأمین نیازهای کاذب هدر می‌رود؛ برای مثال در سبک زندگی اصیل ایرانی لباس و لوازم خانگی زمانی دور انداخته می‌شود که پاره یا کهنه شود اما در پدیدۀ مدگرایی، بسیاری از کالاها از جمله لباس و لوازم خانگی به‌دلیل از مد افتادن از چرخۀ مصرف حذف می‌شود.[۲۲]
آسیب‌های جنسی مدگرایی
جلوه‌گری دختران و پسران در جامعه به‌طور طبیعی جاذبۀ جنسی ایجاد می‌کند و زمینۀ تحریک، انحراف و فساد جنسی را فراهم می‌کند. امروزه پوشاکی که از راه مد به جوانان ارائه می‌شود چسبان، تنگ، کوتاه و دارای رنگ‌های جذاب است که در تحریک امیال غریزی و تقویت و افزایش هوس در نوجوان و جوان دختر و پسر نقش دارد.[۲۳]
مقابله با مدگرایی افراطی
ارتقای شخصیت، از روش‌های کنترل مدگرایی افراطی است؛ برخی افراد می‌خواهند کمبودهای خود را با ظواهر و زینت‌های ظاهری پر کنند در حالیکه روش‌های بهتری برای بالابردن منزلت وجود دارد که در آموزه‌های دینی معرفی شده است. توجه به پیامبران، صلحا و اولیای الهی که قرآن آنها را به‌عنوان الگو معرفی کرده، افراد را از فرو رفتن در مدگرایی افراطی باز می‌دارد. قرآن کریم آشکارا پیامبر اسلام را به‌عنوان الگو (اسوه حسنه) معرفی کرده است.[۲۴] افزایش آگاهی جوانان و نوجوانان در مورد علل و پیامدهای مدگرایی، تلاش رسانه‌های داخلی برای فرهنگ‌سازی در استفاده از الگوهای ملی و فرهنگ غنی قرآنی و دینی می‌تواند موجب پیشگیری از آسیب‌های ناشی از گرایش افراطی به مدگرایی شود. رفتار صحیح پدر و مادر نیز برای الگودهی مناسب به فرزندان در درجه اول اهمیت قرار دارد.[۲۵]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ معین، 1376ش، ذیل واژۀ مد؛ دهخدا، فرهنگ دهخدا، 1352ش، ذیل واژۀ مد.
- ↑ معین، فرهنگ معین، 1376ش، ذیل واژۀ مد.
- ↑ محمدزاده حقیقی، «بررسی مسئله مدگرایی بر مبنای آموزه‌های قرآنی و روایات ائمه اطهار»، 1397ش، ص113؛ «بحثی دربارۀ مدگرایی و تأملی بر نگاه اسلام به شکل ظاهر و پوشش»، پایگاه اطلاع‌رسانی.
- ↑ «همه چيز درباره پديده مد و مدگرايي»، وب‌سایت روزنامۀ مشرق.
- ↑ «مدگرایی در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «همه چيز درباره پديده مد و مدگرايي»، وب‌سایت روزنامۀ مشرق.
- ↑ محمدزاده حقیقی، «بررسی مسئله مدگرایی بر مبنای آموزه‌های قرآنی و روایات ائمه اطهار»، 1397ش، ص119.
- ↑ «مقاله‌ای کامل در مورد مد و مدگرایی»، هنر آنلاین.
- ↑ آمدی، غررالحکم و دررالکلم، 1383، ج1، ص192.
- ↑ شفیعی، جنون مدگرایی، 1391ش، ص32.
- ↑ غروی‌زاد، درآمدی بر تئوری‌ها و مدل‌های تغییرات اجتماعی، 1373ش، ص196.
- ↑ محمدزاده حقیقی، «بررسی مسئله مدگرایی بر مبنای آموزه‌های قرآنی و روایات ائمه اطهار»، 1397ش، ص113؛ «بحثی دربارۀ مدگرایی و تأملی بر نگاه اسلام به شکل ظاهر و پوشش»، پایگاه اطلاع‌رسانی.
- ↑ غروی‌زاد، درآمدی بر تئوری‌ها و مدل‌های تغییرات اجتماعی، 1373ش، ص196.
- ↑ غروی‌زاد، درآمدی بر تئوری‌ها و مدل‌های تغییرات اجتماعی، 1373ش، ص199.
- ↑ محمدزاده حقیقی، «بررسی مسئله مدگرایی بر مبنای آموزه‌های قرآنی و روایات ائمه اطهار»، 1397ش، ص116.
- ↑ آقایی، «جایگاه مد در سبک زندگی اسلامی»، ۱۳۹۶ش، ص۸۹-۹۴.
- ↑ محمدزاده حقیقی، «بررسی مسئله مدگرایی بر مبنای آموزه‌های قرآنی و روایات ائمه اطهار»، 1397ش، ص116.
- ↑ آمدی غررالحکم و دررالکلم : 3۱۰ . ح 3۰1۹.
- ↑ وفاجو، مهدی، «مشاوره و تربیت؛ مدگرایی (قسمت دوم)»، 1384ش، ص42.
- ↑ محمدزاده حقیقی، «بررسی مسئله مدگرایی بر مبنای آموزه‌های قرآنی و روایات ائمه اطهار»، 1397ش، ص117.
- ↑ رفعت‌جاه، «هویت انسانی زن در پالایش و آرایش و مد»، 1386ش، ص33.
- ↑ بافکار، «نگاهی به پدیده مدگرایی»، 1386ش، ص43.
- ↑ محمدزاده حقیقی، «بررسی مسئله مدگرایی بر مبنای آموزه‌های قرآنی و روایات ائمه اطهار»، 1397ش، ص117.
- ↑ سورۀ احزاب، آیۀ 21.
- ↑ محمدزاده حقیقی، «بررسی مسئله مدگرایی بر مبنای آموزه‌های قرآنی و روایات ائمه اطهار»، 1397ش، ص117-119.
منابع
- قرآن کریم.
- آقایی، سیدعلی، «جایگاه مد در سبک زندگی اسلامی»، مجلۀ پایش سبک زندگی، سال چهارم، شماره ۱۸، فروردین ۱۳۹۶ش.
- آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، سازمان چاپ و نشر، 1383ش.
- بافکار، حسین، «نگاهی به پدیده مدگرایی»، مجلۀ طوبی، شمارۀ 4، 1386ش.
- «بحثی دربارۀ مدگرایی و تأملی بر نگاه اسلام به شکل ظاهر و پوشش»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1399ش.
- دهخدا، فرهنگ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1352ش.
- رفعت‌جاه، مریم، «هویت انسانی زن در پالایش و آرایش و مد»، فصلنامۀ کتاب زنان، شمار،3، سال 1386ش.
- شفیعی، حسین، جنون مدگرایی، تهران، مجلۀ کیهان، 1391ش.
- غروی‌زاد، احمدرضا، درآمدی بر تئوری‌ها و مدل‌های تغییرات اجتماعی، تهران، جهاد دانشگاهی، 1373ش.
- «مدگرایی در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1396ش.
- محمدزاده حقیقی، عرفانه، «بررسی مسئله مدگرایی بر مبنای آموزه‌های قرآنی و روایات ائمه اطهار»، مجلۀ روانشناسی و علوم رفتاری ایران، شمارۀ 13، بهار 1397ش.
- معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، دانشگاه تهران، 1376ش.
- «مقاله‌ای کامل در مورد مد و مدگرایی»، هنر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1392ش.
- وفاجو، مهدی، «مشاوره و تربیت؛ مدگرایی»، نشریۀ صباح، شمارۀ 17-18، پاییز و زمستان 1384ش.
- «همه چیز درباره پدیده مد و مدگرایی»، وب‌سایت روزنامۀ مشرق، ۶ دی ۱۳۸۹ش.