حضرت معصومه

حضرت معصومه؛ دختر امام موسی کاظم و خواهر امام رضا.

نام حضرت معصومه، فاطمه است. پدرش موسی ‌بن ‌جعفر، امام هفتم شیعیان و مادرش نجمه خاتون، مادر امام هشتم است. در منابع تاریخی کهن، تاریخ ولادت و وفات فاطمه معصومه ذکر نشده اما، امروزه معروف شده که تاریخ ولادت او اول ذی‌القعده سال ۱۷۳ق و تاریخ وفات او دهم ربیع‌‌الثانی سال ۲۰۱ق است. فاطمه معصومه به دعوت‌ برادرش امام رضا از مدینه به ایران هجرت کرد. او در ساوه بیمار شد و به قم آمد؛ اما پس از تحمل چند روز بیماری، دنیا را وداع گفت و در سرزمین قم دفن شد.

القاب فاطمه معصومه

علاوه بر معصومه، که مشهورترین لقب فاطمه است، او را با القاب دیگری مانند کریمه اهل ‌بیت، شفیعه، عالمه، محدثه، رشیده، تقیه، نقیه، طاهره، حمیده، سیده، رضیه، مرضیه و اخت‌الرضا نیز یاد کرده‌اند.

مجرد ماندن فاطمه معصومه

برخی از پژوهشگران بر این باور هستند که خفقان اجتماعی در دوره خلافت هارون‌الرشید، فرصت و جرات مسلمانان برای ازدواج با دختران امام کاظم را سلب کرده بود. در آن دوره، حتی رفت‌وآمد به خانه امام کاظم، شدیداً کنترل می‌شد.

زیارت حضرت معصومه

از امام صادق روایت شده که فاطمه معصومه همه شیعیان را شفاعت می‌کند. امام رضا، زیارت فاطمه معصومه را همسان زیارت خود معرفی کرده و بهشت را پاداش زائری دانسته که جایگاه والای فاطمه معصومه را درک کرده باشد. امام جواد نیز به زائر فاطمه معصومه در قم، وعده بهشت داده است.

یکی از خصوصیات زیارت حضرت معصومه مأثوره بودن آن است. در منابع، سه زیارت برای آن بانو نقل شده که سند یکی از آنها معتبر است. این زیارت‌نامه که امام رضا آن را برای سعد اشعری املاء کرده با 34 مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه سبحان الله و ۳۳ مرتبه الحمدلله، آغاز می‌شود.

جایگاه فاطمه معصومه نزد علمای شیعه

علما و فقهای شیعه، همواره به تعظیم مقام والای حضرت معصومه پرداخته‌اند. ملاصدرا که از حکما و علمای بزرگ دوره صفوی است هرگاه با مشکلات پیچیده علمی روبرو می‌شد به حضرت معصومه متوسل می‌شد. آیت‌الله بروجردی که مرجع شیعیان بود با تجلیل و احترام ویژه، حضرت معصومه را در پیشگاه خدا واسطه قرار می‌داد. او حتی در ملاقات با سران کشورهای مسلمان به گونه‌ای عمل می‌کرد که جایگاه حرم فاطمه معصومه، مورد توجه باشد. آیت‌الله گلپایگانی همواره بعد از نماز صبح، به زیارت فاطمه معصومه می‌رفت و در کنار مرقد حضرت معصومه به مناجات می‌پرداخت. میرزا جواد ملکی تبریزی که در عرفان، نامور بود اهتمام ویژه‌ای به زیارت روزانه حضرت معصومه داشت.

آیت‌‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (۱۲۷۶-۱۳۶۹ش)، از مراجع تقلید شیعه و مدرسین حوزه علمیه قم، با استناد به خوابی از پدرش، زیارت فاطمه معصومه را همسان زیارت فاطمه زهرا دانسته است.

اثرگذاری فاطمه معصومه در گسترش قم

سفارش ائمه به زیارت حضرت معصومه، موجب شد که شهر قم در میان شهرهای اسلامی، از توجه ویژه‌ای برخوردار گردد و پایگاه نهاد روحانیت شیعه شود. با روی‌آوری و توجه شیعیان به حرم فاطمه معصومه، شهر قم خاستگاه مکتب علمی مهمی در میان شعیان شد و علمای ناموری در این مکتب، رشد کردند. در این فرآیند، قم به یک مرکز بزرگ علمی، فرهنگی و پژوهشی در سطح دنیا تبدیل شده و صدها مدرسه دینی و مرکز پژوهشی و کتابخانه‌ی تخصصی در این شهر برپا شده که از فرهنگ و اندیشه شیعیان دفاع کرده و می‌کوشند که آن را بگسترانند.

فعالیت های اجتماعی حضرت معصومه

حضرت معصومه در شرایطی زندگی می‌کرد که خفقان عجیبی توسط دستگاه حکومت بر جامعه حاکم بود. آن بانو در این شرایط با انجام فعالیت‌های اجتماعی در مسیر پدرش که هدایت مردم بود گام بر می‌داشت. در ادامه به چند نمونه از فعالیت‌های اجتماعی او اشاره می‌شود:

مرجعیت علمی

شیعیان در زمان خلافت عباسی با محدودیت‌هایی در ارتباط با امام روبه‌رو بودند؛ حضرت معصومه در پاسخ‌گویی به مراجعین اهتمام می ورزید. به‌عنوان نمونه، جمعی از شیعیان به قصد دیدار امام کاظم و پرسیدن سوالات‌شان وارد مدینه شدند؛ اما زمانی به مدینه رسیدند که او در سفر بود. حضرت معصومه به پرسش‌های آنها پاسخ داد. آنان شادمان شده و به قصد وطن، مدینه را ترک کردند. در راه با امام مواجه شدند و ماجرا را برای او بازگو کردند. امام پس از مطالعۀ پاسخ‌های فاطمه معصومه، با خوشحالی گفت: «پدرش فدایش شود».

نقل حدیث

نقل حدیث یکی از فعالیت‌های اجتماعی فاطمه معصومه محسوب می‌شد. به‌عنوان مثال، حدیث منزلت که دستگاه حکومت نسبت به آن حساسیت ویژه‌ای داشت، توسط فاطمه معصومه نقل شده است.

مبارزات سیاسی

قبول ولایتعهدی مامون توسط امام رضا موجب تردید در برخی از شیعیان شد. در این شرایط حضرت معصومه به روشنگری‌ دربارۀ اهداف مامون پرداخت.

آداب و رسوم قمی‌ها در سالروز ورود فاطمه معصومه به قم

قمی‌ها برای بزرگداشت سالروز ورود حضرت معصومه به قم، هر ساله با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم، به سمت حرم فاطمه معصومه حرکت می‌کنند. بر اساس نقل تاریخی، کسی که فاطمه معصومه را در قم به منزل خود بُرد موسی بن خزرج بود. بر این اساس، مردم قم شخصی را به این عنوان شبیه‌سازی می‌کنند که با شتر، بانو را به منزل شخصی‌اش هدایت می‌کند و در پایان، ضریح فاطمه معصومه را گلباران می‌کنند.

منابع

• ابن‌بابويه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ترجمه حميدرضا مستفيد و علی‌اكبر غفاری، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
• ابن‌قولويه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، به تصحیح عبدالحسین امينى، نجف، دار المرتضويه، ۱۳۵۶ش.
• استادی، رضا، «آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح ‌حال او»، در نشریه نور علم، شماره ۵۰ و ۵۱، فروردین و تیر ۱۳۷۲ش.
• امینی، عبدالحسین، الغدیر، قم، مرکز الغدير للدراسات الإسلاميه، ۱۴۱۶ق.
• آیت‌اللهی، زهرا، زن، دین، سیاست، تهران، شورای فرهنگی و اجتماعی زنان، 1380ش.
• خطیبی کوشکک، محمد، «چلچراغ کرامت (نگاهی به زندگانی حضرت معصومه)»، در نشریه پیام، شماره 94، بهار ۱۳۸۸ش.
• خواجویان، محمدکاظم، تاریخ تشیّع، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد، چاپ سوم، 1379ش.
• داخل، سید‌‌حسن، من لایحضره الخطیب، تهران، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۱ش.
• رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۰ش.
• زمانی‌نژاد، علی‌اکبر، شناخت‌نامه قم و حضرت معصومه، قم، زائر، 1384ش.
• سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به تصحیح جمشید کیان‌فر، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش.
• شوشتری، سید نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، بی‌تا.
• عرب، کاظم، قم در آیینه میراث، قم، سازمان میراث فرهنگی، 1382ش.
• فاطمی، سیدحسین، جامع الدرر، تهران، امیر کبیر، 1384ش.
• فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، زائر، 1386ش.
• قمی، حسن بن محمد، ریاض الانساب؛ تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله ‌مرعشی نجفی، 1385ش.
• مجلسی، محمّدباقر بن محمّدتقي، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
• محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۸ش.
• محمدی اشتهاردی، محمد، «حضرت معصومه اختر تابان آل ‌محمد»، در نشریه پاسدار اسلام، شماره ۱۷۷، شهریور ۱۳۷۵ش.
• مقیسه، حسین، «پژوهشی در زیارتنامه فاطمه معصومه»، در نشریه فرهنگ کوثر، شماره 25، فروردین 1378ش.
• مهدی‌پور، علی‌اکبر، کریمه اهل ‌بیت، قم، حاذق، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
• هاشمی، ابوالحسن، سیدة عش آل محمد، قم، المؤلف، 1416ق.