مسجد گوهرشاد

نمایی از مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد، مسجد جامع مشهور و تاریخی در کنار حرم امام رضا.

مسجد گوهرشاد، از شاهکارهای هنری و معماری اسلامی دورۀ تیموریان است. این مسجد یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه‌ای، دو گلدسته و هفت شبستان دارد که به‌دلیل قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری، از مهم‌ترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران محسوب می‌شود.

معرفی

مسجد گوهرشاد به‌دست «گوهرشاد بیگم»، دختر «امیر غیاث‌الدین تَرخَان»، همسر «شاهرخ بن تیمور گورکانی» و در دوران استانداری پسر او «بایسُنقُر میرزا»، ساخته شد. گوهرشاد بیگم، از زنان نامدار عصر تیموری، همیشه مورد احترام امیر گورکانی و مشاور در امور حکومت‌داری بوده است. نام این بانوی نیکوکار، در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای درب ورودی ایوان «دارالسیاده» و دیگری در کتیبۀ ایوان «مقصوره» با خط شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق، به‌عنوان بانی مسجد نگاشته شده است. «قوام‌الدین شیرازی»، معمار معروف عصر تیموریان، ساخت این بنای تاریخی را به‌ عهده داشته است. مسجد گوهرشاد در اسناد تاریخی با نام‌های «مسجد جامع»، «مسجد جامع کبیر»، «مسجد جامع کبیر ارض اقدس»، «سرکار مسجد جامع» و «مسجد جامع کبیر گوهرشاد» ثبت شده است. ساخت این مسجد، در سال ۷۹۴ش در ضلع جنوبی حرم امام رضا، آغاز شد و در سال ۷۹۷ش به اتمام رسید. پروفسور «آرتور آپهم پوپ» خاورشناس مشهور، مسجد گوهرشاد را هشتمین بنای زیبای جهان نامیده است.

وسعت مسجد

وسعت کل مسجد، ۹۴۱۰ مترمربع است که از شمال با عرض ۸۷ متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض ۶۵/۹۸ متر به صحن قدس، از شرق با طول ۳۰/۱۰۹ متر به رواق امام خمینی، و از غرب با طول ۱۰/۱۰۷ متر به بَست شیخ بهایی در حرم امام رضا محدود شده است.

سبک معماری

این مسجد تاریخی، با استفاده از آجر و گچ و به‌سبک معماری اسلامی در شرق و به‌صورت حجیم‌سازی و چهار ایوانی با مصالح ساختمانی رایج در قرن نهم هجری ساخته شده است. طاق‌های گنبدی‌شکل مسجد و مناره‌های آن با ویژگی و تزئینات خاص و سبک مقرنس، نماکاری شده است. نقش‌ها و خط‌های دیوار بر روی زمینۀ‌ گچی و معرق‌کاری بی‌نظیر عصر تیموری، جلوه‌های بی‌نظیری از هنر ایرانی و اسلامی را به نمایش گذاشته است.

نمای مسجد

تمام در و دیوارهای مسجد، با نام‌های خداوند، آیات قرآنی، احادیث، اشعار و مدح و ثنای پیشوایان دینی تزئین و با خط‌های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی هنرمندان بزرگی مانند بایسنقر و امامی اصفهانی خطاطی شده است.

ایوان‌های مسجد

1. ایوان مقصوره

ایوان مقصوره، به‌عنوان بزرگترین ایوان مسجد، در ضلع جنوبی (قبله) صحن قرار دارد. طول این ایوان ۳۵ متر، عرض‌ آن ۱۳ تا ۱۵ متر و ارتفاع سَردرِ ایوان ۲۷ متر است.

2. ایوان ساده

ایوان ساده به‌صورت قرینه در مقابل ایوان مقصوره، رو به قبله واقع شده و متصل به رواق دارالسیاده است.

3. ایوان شرقی

ایوان شرقی، در گذشته به ایوان «حاجی‌حسن» مشهور بوده و به رواق امام خمینی متصل است. در ضلع شمالی و جنوبی داخل ایوان، سه طاق در قسمت فوقانی دیده می‌شود که در قسمت‌های مختلف ایوان، نوشته‌هایی به خط کوفی وجود دارد.قصّابیان، «مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال»،

4. ایوان غربی

در گذشته به «ایوان آب» مشهور و کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر آن بوده است. این ایوان، به بدنۀ بازار بزرگ متصل بوده و در حال‌حاضر با درب مسجد به بست شیخ بهاءالدین عاملی مرتبط می‌شود.

صحن مسجد

صحن مسجد، با مساحت 2850 متر، به‌شکل مربع است و نمای دیوارهای داخلی آن به ارتفاع 20/1 متر با سنگ‌های تیرۀ اصفهان نماکاری و کف صحن با سنگ خلج شش‌گوشه فرش شده است. در سال‌های اخیر، وسط صحن مسجد، حوضی هشت‌گوشه ساخته شده که با چهار آبخوری سنگی با حفاظ مشبک سنگی و چراغ‌های سبز به‌سبک معماری سنتی زینت یافته است.

شبستان‌ها

1. شبستان گرم

در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت آقایان است.

2. شبستان سبزواری

این شبستان از جهت شرق به رواق امام خمینی و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می‌شود.

3. شبستان تبریزی

شبستان تبریزی، در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق جدید امام خمینی واقع شده است که درگذشته به شبستان بزرگ معروف بوده است.

4. شبستان نهاوندی

این شبستان در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به‌سبب اقامۀ نماز جماعت توسط شیخ علی‌اکبر نهاوندی در آن، به این نام معروف شده است.

5. شبستان میلانی

در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین واقع شده است.

6. شبستان نجف‌آبادی

در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفش‌داری 13 و 14 واقع شده است.

7. شبستان علوی

این شبستان در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسۀ پریزاد قرار دارد.

درب‌ها

مسجد گوهرشاد، دارای ۲۸ درب ورودی و خروجی است که بخش‌های مختلف مسجد را به هم وصل می‌کند.

اتاق‌ها

در دو طرف ایوان مقصوره، تعداد ۲۲ اتاق و شش طاق‌نما وجود دارد.

محراب

در انتهای ایوان مقصوره، محراب زیبایی قرار دارد که حاشیه اطراف آن با کتیبۀ مرمت‌شده با کاشی‌های معرق و «آیة الکرسی» تزئین شده است.

منبر صاحب‌الزمان

در ایوان مقصوره، منبر بلندی وجود دارد که بدون استفاده از میخ آهنی، با چوب گردو و گلابی و با هنر و ظرافت خاصی ساخته شده است. دو کتیبۀ زیبا به خط ثلث جلوی پایۀ اول و سمت راست منبر وجود دارد.

گنبد

مسجد گوهرشاد، دارای یک گنبد فیروزه‌ای بزرگ است که بر روی ایوان مقصوره بنا شده، 41 متر بلندای آن و 10 متر فضای خالی بین دو پوشش گنبد است. سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار و یک کتیبه با خط کوفی تزئین شده است.

گلدسته‌ها

در دو طرف ایوان مقصوره، دو مناره که هر کدام از کف مسجد، 43 متر ارتفاع دارد، ساخته شده و دارای کتیبه‌های زیادی است.

بازتاب‌های فرهنگی و معنوی

مسجد گوهرشاد را جلوۀ اندیشۀ عرفانی و هنر اسلامی دانسته‌اند. معماران مسلمان این مسجد، بن‌مایه‌های عرفانی را با آموزه‌های شیعی خود آمیخته و ترکیبی از سازۀ معنوی با اندیشه‌های عرفانی به‌وجود آورده‌اند. «اصل وحدت وجود»، در تمامی بنای گوهرشاد از معماری تا آرایه‌های ظاهری آن مانند تزئینات پرنقش‌ونگار، خطاطی آیه‌های قرآن و مضمون کتیبه‌های مسجد، نمود یافته است. خلوص، ذکر، تسبیح، خلوت‌گزینی برای راز و نیاز و توجه به خود برای شناخت خداوند، به عالی‌ترین شکل در ساختار بنا، محراب، ایوان‌های وردوی و شبستان‌های آن نمودار شده است. امروزه شبستان‌های مختلف مسجد گوهرشاد، محل برگزاری عبادات، نماز جماعت، جلسات مذهبی، آموزش معارف دینی، سخنرانی‌های مذهبی، تدریس علوم قرآنی و دینی و برگزاری مراسم‌ جشن و عزاداری، خواندن دعای کمیل، ندبه و توسل و برگزاری مراسم اعتکاف است که سبک‌زندگی مؤمنانه را به‌نمایش می‌گذارد. مسجد گوهرشاد، از نمادهای سنت وقف در تاریخ ایران بوده که باعث ترویج و گسترش فرهنگ وقف و نیکوکاری در جامعه شده است. خود مسجد نیز موقوفات زیادی دارد که از درآمد آن، برای رفع نیازهای ضروری مسجد، آموزش و ترویج معارف دینی، برگزاری مراسم مختلف مذهبی، سرمایه‌گذاری به‌منظور استفادۀ بهتر و توسعۀ طرحهای عمرانی استفاده می‌شود.

قیام مسجد گوهرشاد

قیام مسجد گوهرشاد که از آن به‌عنوان یکی از سرچشمه‌های انقلاب اسلامی ایران یاد می‌شود، در اعتراض به اجباری‌شدن كلاه‌شاپو و سیاست‌های تغییر لباس و حصر «آیت‌الله سیدحسین قمی» رخ داد. مردم مشهد، در یک حرکت اعتراضی از ۱۸ تا ۲۲ تیرماه ۱۳۱۴ش، در مسجد گوهر شاد تحصن کردند، اما این قیام در نهایت توسط حکومت پهلوی سرکوب شد و عدۀ زیادی از مردم کشته و زخمی شدند.

منابع

• اکبری، امیر و فتاحی معصوم، آمنه‌سادات، «بازشناسی پدیداری اندیشه‌های عرفانی در معماری مسجد گوهرشاد مشهد»، مجلۀ عرفان اسلامی، شماره 59، بهار 1398ش.
• صالحی، سارا، «گوهرشاد؛ قدیمى‌ترین مسجد شیعه در مشهد/ نمود معماری اسلامی در این بنا پس از ۶۰۰ سال »، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 8 دی ۱۳۹۳ش.
• قصّابیان، محمدرضا، «مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال»، فصلنامۀ مشکوة، شماره 86، بهار 1384ش.
• «قیام گوهرشاد»، وب‌سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 26 دی 1401ش.
• «مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 18 دی 1401ش.
• «مسجد گوهرشاد، ۶ قرن هم‌نفَسی با حرم منور رضوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ آبان ۱۴۰۱ش.
• «مسجد گوهرشاد از قديمي‌ترين و با ارزش‌ترين موقوفات ايران است»، خبرگزای ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردین ۱۳۸۴ش.
• «مسجد گوهرشاد مشهد، جلوه‌ای زیبا و اصیل از هنر اسلامی در قرن دهم»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 3 شهریور 1390ش.
• «معماری مسجد گوهرشاد» خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ اسفند ۱۴۰۰ش.
• «منبر مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 12 بهمن 1390ش.
• نوائیان رودسری، جواد، «دربارۀ میراث 600 سالۀ گوهرشاد بیگم، در سالروز ساخت مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1397ش.
• «همه چیز درباره مسجد گوهرشاد» خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۴ش.