گوهرشاد بیگم، بانوی نیکوکار، هنرپرور و مشهور در ایران و افغانستان.
گوهرشاد بیگم، همسر سلطان شاهرخ، فرزند امیر تیمور گورکانی، بانوی نیکوکاری بود که بناهای ماندگار و موقوفه‌های ارزشمندی در ایران و افغانستان از او به‌جا مانده است. دو مسجد گوهرشاد، در شهر مشهد و هرات، از شاهکارهای هنری و معماری اسلامی، از جملۀ آثار ماندگار این بانوی سازنده است.
نام‌گذاری
گوهرشاد بیگم، به گوهرشاد خاتون، گوهرشاد آغا و به لقب‌های بلقیس زمان، مهدعُلیا، قیدانۀ دوران و ستر عظمی نیز شهرت دارد.[۱]
خانواده
گوهرشاد، در 757ش متولد شد[۲] و تباری مغولی داشت. پدر او، یکی از نجیب‌زادگان اُولُوس جِغتای (منطقۀ حکومت جغتای، یکی از پسران چنگیز) بود و اجداد گوهرشاد، لقب «تَرخانی» داشتند؛ این لقب در ماوراءالنهر، متعلق به کسانی بود که می‌توانستند بدون مزاحمت در جلسۀ پادشاه وارد شده و بدون اجازه با او دیدار کنند.[۳] مادر گوهرشادبیگم، بانو «خان‌زاده بیگم» بود که در آبان 790ش در شهر مشهد درگذشته و در جوار مرقد امام رضا دفن شد.[۴]
شخصیت
گوهرشاد بیگم، عاشق ادبیات و شعر بود. او به زبان فارسی حرف می‌زد و این زبان را در دربار سلطنتی به زبان رسمی تبدیل کرده بود. همچنین، به شاعران و نویسندگان احترام زیادی می‌گذاشت و همیشه از معماران، هنرمندان، اهل فن و نقاشان، حمایت می‌کرد.[۵]
ازدواج
گوهرشاد بیگم در سن 14 سالگی با شاهرخ فرزند تِیمُور گُورکَانی، ازدواج کرد.[۶] شاهرخ تیموری، به‌مدت 43 سال بر مناطق وسیعی از افغانستان و ایران حکومت و پایتخت تیموریان را در سال 784ش از سمرقند به هرات منتقل کرد.[۷] او مردی صلح‌جو، دین‌دار، بخشنده و هنردوست بود که به عمران و آبادی کشور اهمیت می‌داد. این ویژگی او با شخصیت گوهرشاد بیگم هماهنگ بود و آزادی عمل قابل توجهی را برای او فراهم می‌کرد.[۸]
گرایش مذهبی
برخی با استناد به تلاش‌های گوهرشاد برای آبادانی مشهد، به‌ویژه، تزیین و ساخت‌وساز حرم امام رضا و دفن مادر او در جوار آن حضرت، این خانم نیکوکار را شیعه‌مذهب می‌دانند، اما بعضی دیگر به‌دلیل اینکه حرم امام رضا، طی چندین قرن، برای عموم مسلمانان، اعم از شیعه و سنی، محترم و مقدس بوده، استدلال بالا را در گرایش شیعی این بانو کافی نمی‌دانند. با این همه، در ارادت و علاقۀ گوهرشاد بیگم به امام هشتم شیعیان، هیچ تردیدی نیست.[۹]
فعالیت‌های سیاسی
گوهرشاد بیگم، اهل سیاست نیز بود و در امور اجرایی نقش فعالی داشت.[۱۰] در اواخر حکومت شاهرخ میرزا، نفوذ او در دربار بسیار زیاد شده بود تا آن‌جا که دخالت‌های این بانو در امور سیاسی، یکی را به اوج اقتدار می‌رساند و دست دیگر را از حکومت کوتاه می‌کرد.[۱۱]
تربیت فرزند
1. میرزا ابراهیم
اولین فرزند او، «میرزا ابراهیم» است که در شهریور 773ش متولد و در خرداد 813ش درگذشت. او، خوش‌نویس و کتیبه‌نگار ماهری بود. در حال حاضر، قرآنی به خط نسخ بسیار عالی از او در موزۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است.[۱۲]
2. میرزا بایسنقر
پسر دوم گوهرشاد بیگم، «میرزا بایسُنقُر» است که در سال 779ش متولد و در سال 813ش درگذشت. او در خوش‌نویسی و خط ثلث، سرآمد دیگر خطاطان زمان خود بود. کتیبۀ پیشطاق مسجد گوهرشاد به خط ثلث، از هنرهای بایسنقر است که به‌دست خود او نگاشته شده است.[۱۳]
آثار فرهنگی و معماری گوهرشاد در مشهد
1. مسجد گوهرشاد مشهد
گوهرشاد بیگم، در سن 32 سالگی به زیارت امام رضا در مشهد رفت. او نذر کرده بود که گردنبند الماس‌نشان خود را برای ساخت مسجدی، هزینه کند. گوهرشاد، گردنبند را فروخت و خرج مسجد را از دارایی خود، فراهم کرد.[۱۴] او به معماران دستور داد تا مسجدی بسازند که در هنرهای شاخص اسلامی، بی‌نظیر باشد. گوهرشاد بیگم، به‌طور دائم از مراحل ساخت مسجد بازدید می‌کرد و بر اجرا و ساخت این اثر بزرگ جهانی نظارت کامل داشت.[۱۵] عملیات احداث این مسجد، در سال ۷۹۴ش در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و در سال ۷۹۷ش به پایان رسید.[۱۶] نام گوهرشاد بیگم در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبۀ ایوان مقصوره با خط شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق، به‌عنوان بانی مسجد نگاشته شده است.[۱۷]
2. موقوفات گوهرشاد در مشهد
این زن نیکوکار، مستغلات و املاک زیادی را برای مصالح مسجد گوهرشاد مشهد، وقف کرده که از جملۀ آنها، 61 دهنه دکان بوده است. دکان‌های موقوفه، به مسجد گوهرشاد متصل بود که در طرح توسعۀ حرم امام رضا قرار گرفت و اکنون وجود ندارد؛ اما آستان قدس رضوی به‌جای آن، ساختمان کتابخانۀ گوهرشاد را در صحن شیخ بهایی ساخته است.[۱۸]
آثار فرهنگی و معماری گوهرشاد بیگم در هرات
1. مدرسۀ گوهرشاد
گوهرشاد بیگم، در زمان حکومت همسر خود شاهرخ میرزا، مدرسۀ گوهرشاد را برای دانشمندان و طلبه‌هایی که از هر طرف برای تحصیل علم و دانش به شهر هرات می‌آمدند، بنیان گذاشت و استادان ورزیده را برای مدیریت و تدریس، استخدام کرد. ساخت این مدرسه، در سال 796ش شروع و در سال 811ش، به پایان رسید.[۱۹] ساختمان مدرسه، دارای چهار منار[۲۰] و از نظر کاشی‌کاری، نقاشی، کتیبه‌نویسی و میناتوری‌های استفاده شده در بنای ساختمان، از مجلل‌ترین بناهای دورۀ تیموریان در هرات بود.[۲۱]
2. مسجد جامع گوهرشاد در هرات
گوهرشاد بیگم، در كنار رود انجيل هرات و در شمال شرقی مدرسۀ گوهرشاد، مسجد جامع بسیار بزرگی ساخت که طول آن 106 متر و عرض آن 64 متر بود. صحن داخلی آن (به ابعاد ۵۲ متر در ۴۹ متر) از دو راهرو در دو طبقه و یک ایوان در وسط هر ضلع، تشکیل شده بود.[۲۲] در حال حاضر، از مسجد گوهرشاد هرات، به‌دلیل تخریب آن توسط عبدالرحمان خان پادشاه وقت افغانستان به‌‌واسطۀ اصرار و نگرانی انگلیسی‌ها از پیشروی و حملۀ روس‌ها، تنها یک مناره باقی مانده است.[۲۳]
3. مقبرۀ گوهرشاد
گوهرشاد، مقبرۀ زیبایی برای خود و امیر شاهرخ ساخت که هنوز وجود داشته و به‌نام «مقبرۀ گنبد سبز» مشهور است. زمانی‌که شاهرخ میرزا، همسر گوهرشاد بیگم، در سال 825ش، در شهر ری در گذشت، جسد او را به هرات انتقال دادند و در داخل این مقبرۀ باشکوه دفن کردند.[۲۴]
بناهای دیگر گوهرشاد در هرات
به‌دستور گوهرشاد بیگم، بناهای عام‌المنفعۀ دیگری مانند کتابخانه، مهمان‌سرا،[۲۵] خانقاه (عبادتگاه صوفیان)، دارالحدیث، بیمارستان، حمام و دکان‌های موقوفه، در شهر هرات ساخته شد.[۲۶]
مدرسۀ گوهرشاد در بلخ
او، در بلخ نیز مدرسه‌ای بسیار زیبا ساخت که به مدرسۀ گوهرشاد مشهور شد.[۲۷]
درگذشت
سرانجام گوهرشاد بیگم در 18 مرداد 836ش در سن 81 سالگی بر اثر توطئۀ چند نفر و به‌دستور «میرزا سلطان ابوسعید تیموری» برادرزادۀ شاهرخ، در هرات به قتل رسید.[۲۸] پیکر او را در هرات، در مدرسۀ گوهرشاد که خود، آن را ساخته بود، در کنار مزار شاهرخ میرزا به خاک سپردند. پسر او، میرزا بایسنقر نیز در این مدرسه، در جوار قبر مادر و پدر خود دفن شده است.[۲۹]
پانویس
- ↑ «درباره میراث 600 سالۀ گوهرشاد بیگم در سالروز ساخت مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت روزنامۀ خراسان.
- ↑ حسن‌زاده، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، 1397ش، ص93.
- ↑ «درباره میراث 600 سالۀ گوهرشاد بیگم در سالروز ساخت مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت روزنامۀ خراسان.
- ↑ حسن‌زاده، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، 1397ش، ص93.
- ↑ حسن‌زاده، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، 1397ش، ص103.
- ↑ حسن‌زاده، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، 1397ش، ص93.
- ↑ حسن‌زاده، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، 1397ش، ص94.
- ↑ معرفیون و بنی‌سعید، «بررسی فعالیت‌های گوهرشاد تیموری در زمینۀ سیاست، فرهنگ و تمدن تمیوریان»، 1396ش، ص112.
- ↑ «درباره میراث 600 سالۀ گوهرشاد بیگم در سالروز ساخت مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت روزنامۀ خراسان.
- ↑ «گوهرشاد بیگم، بانوی خردمند دربار تیموریان»؛ وب‌سایت روزنامۀ انیس.
- ↑ معرفیون و بنی‌سعید، «بررسی فعالیت‌های گوهرشاد تیموری در زمینه سیاست، فرهنگ و تمدن تمیوریان»، 1396ش، ص113.
- ↑ میرزاابوالقاسمی، «ابراهیم سلطان و کتیبه نگاری »، وب‌سایت اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
- ↑ حسن‌زاده، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، 1397ش، ص99-101.
- ↑ شریفی، «زنی که گردنبند الماسش را خرج‌بزرگترین مسجد‌ایران کرد»، خبرگزاری مهر
- ↑ خوشدل، «تطبیـق نقوش گیاهی و هندسـی در دو مسجد گوهرشـاد مشهد و هرات»، 1395ش، ص39.
- ↑ «مسجد گوهرشاد» ویکی فقه.
- ↑ «مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت ویکی شیعه.
- ↑ علیزاده و سام، «بررسی موقوفات در دوران تیموری»، 1394، ص150.
- ↑ حسن‌زاده، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، 1397ش، ص106.
- ↑ حسن‌زاده، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، 1397ش، ص106.
- ↑ حسن‌زاده، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، 1397ش، ص107.
- ↑ کرمی دربندی و خزاعی، «بررسی و تحلیل تناسبات هندسی آثار قوام‌الدین شیرازی نمونۀ مطالعاتی مسجد گوهرشاد مشهد و مسجد گوهرشاد هرات»، 1400ش، ص38.
- ↑ کرمی دربندی و خزاعی، «بررسی و تحلیل تناسبات هندسی آثار قوام‌الدین شیرازی نمونۀ مطالعاتی مسجد گوهرشاد مشهد و مسجد گوهرشاد هرات»، 1400ش، ص34.
- ↑ «گوهرشاد بیگم، بانوی خردمند دربار تیموریان»؛ وب‌سایت روزنامۀ انیس.
- ↑ معرفیون و بنی‌سعید، «بررسی فعالیت‌های گوهرشاد تیموری در زمینۀ سیاست، فرهنگ و تمدن تمیوریان»، 1396ش، ص117
- ↑ علیزاده و سام، «بررسی موقوفات در دوران تیموری»، 1394، ص149.
- ↑ علیزاده و سام، «بررسی موقوفات در دوران تیموری»، 1394، ص149.
- ↑ حسن‌زاده، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، 1397ش، ص92.
- ↑ «زندگینامه گوهرشاد آغا، وب‌سایت همشهری آنلان.
منابع
- میرزاابوالقاسمی، محمدصادق، «ابراهیم سلطان و کتیبه‌نگاری»، وب‌سایت اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
- «بررسی فعالیت‌های گوهرشاد تیموری در زمینۀ سیاست، فرهنگ و تمدن تمیوریان»، فصلنامۀ تاریخ نو، سال 7، شمارۀ 21، زمستان 1396ش.
- حسن‌زاده، سهیلا، «گوهرشاد بیگم، الگوی زن مهاجر»، دو فصلنامۀ علمی و تخصصی مطالعات پژوهشی زنان، سال پنجم، شمارۀ 8، 1397ش.
- خوشدل، مرضیه، «تطبیـق نقوش گیاهی و هندسـی در دو مسجد گوهرشـاد مشهد و هرات»، 1395ش.
- «دربارۀ میراث 600 سالۀ گوهرشاد بیگم در سالروز ساخت مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت روزنامۀ خراسان، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1396ش.
- «زندگینامه گوهرشاد آغا»، وب‌سایت همشهری آنلان، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1388ش.
- شریفی، زهره، «زنی که گردنبند الماسش را خرج‌بزرگترین مسجد ایران کرد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1392ش.
- علیزاده، زهره و سام، علی، «بررسی موقوفات در دوران تیموری»، فصلنامۀ وقف میراث جاویدان، شمارۀ 91 و 92، 1394ش.
- کرمی دربندی و خزاعی، وحید و مریم، «بررسی و تحلیل تناسبات هندسی آثار قوام‌الدین شیرازی نمونه مطالعاتی مسجد گوهرشاد مشهد و مسجد گوهرشاد هرات»، فصلنامۀ علمی مرمت و معماري ايران، سال 11، شماره 28، 1400ش.
- «گوهرشاد بیگم، بانوی خردمند دربار تیموریان»، وب‌سایت روزنامۀ انیس، تاریخ درج مطلب: 2 ژانویه 2019م.
- «مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
- «مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 27 آذر 1401ش.
- معرفیون و بنی‌سعید، «بررسی فعالیت‌های گوهرشاد تیموری در زمینه سیاست، فرهنگ و تمدن تمیوریان»، 1396ش.