بایزید بسطامی

بایزید بسطامی، عارف پرآوازه ایرانی در قرن سوم هجری.

بایَزیدِ بَسْطامی، از عارفان و فیلسوفان بزرگ مسلمان ایرانی در قرن سوم هجری است که بنیان‌گذار حکمت اشراق دانسته شده و نظریه‌های او برای بسیاری از عارفان پسینی، مانند منصور حلاج، ابوالحسن خرقانی و ابوسعید ابوالخیر راه‌گشاه بوده است. بسیاری از محققان، وی را پیشوای عرفان ایرانی و اسلامی و چکیده‌ای از فرهنگ و ادب ایران‌زمین معرفی می‌کنند.

نام‌گذاری

نام اصلی این عارف بزرگ جهان اسلام، «طیفور بن عیسی بن آدم بن سروشان» است و با کنیۀ «ابوزید» یا «بایزید بسطامی» شهرت دارد و در منابع عرفانی به لقب «سلطان العارفین» خوانده می‌شود.

زندگی‌نامه

بایزید بسطامی فرزند عیسی، بین سال‌های 136ق تا 188ق در شهر بسطام که در حال‌حاضر از توابع شهرستان شاهرود محسوب می‌شود، در محلۀ زرتشتیان در خانوادۀ زاهد و مسلمان متولد شد. پدر وی از افراد بزرگ عصر خود و حاکم «قومس» محسوب می‌شد. جد بایزید به‌نام «سروشان» از زرتشتیان بسطام بوده که به اسلام گرویده است. بایزید پدر خود را در چهارسالگی از داست داد و مادر وی که زن دین‌دار و پرهیزگار بود، تا هنگام بزرگسالی و برگشت بایزید از سفر حج، زنده بود. بایزید با مادر خود رفتار بسیار محترمانه داشت و حکایت‌های لطیف زیادی از چگونگی رابطۀ آنها نقل شده است. خانوادۀ بایزید پس از مدتی از محله‌ای که «بویذان» نامیده می‌شد، مهاجرت کردند اما خانۀ بایزید که بعدها «بیت الابرار» نامیده می‌شد، همچنان در تملک نزدیکان وی باقی مانده و به احترام شخصیت معنوی بایزید، آن را مانند مصلا حفظ کردند و تنها در اوقات نماز به آن‌جا می‌رفتند.

تحصیل

بایزید در کودکی به مدرسه رفت و قرائت قرآن و خواندن و نوشتن را فراگرفت. اینکه بعضی از محققان وی را «اُمّی» خوانده‌اند، به‌دلیل این است که اثر مکتوبی از وی به‌جا نمانده است. بر اساس برخی روایت‌ها، وی حافظ کل قرآن بوده و پاسخ‌هایی که با استفاده از آیات قرآنی به برخی پرسش‌ها داده است و نیز برداشت‌ها و تفسیرهای عرفانی او از برخی از آیات، حاکی از انس او با قرآن است.

خاستگاه فکری

1. نبوغ ذاتی

بایزید را از دوران کودکی دارای باطن روشن و نبوغ ذاتی دانسته‌اند که از ابتدای جوانی مجاهدات و ریاضت‌‍های دشوار را آغاز کرده بود.

2. اساتید

استاد بایزید در تصوف «ابوعلی سندی» از نومسلمانان سند بود که بایزید از او علم توحید و حقایق را یاد می‌گرفت. همچنین، بایزید به‌دلیل داشتن روح تشنۀ حقایق عرفانی، در جوانی از اساتید فراوانی استفاده کرده است.

3. آموزه‌های اسلامی

اندیشه‌ها و آموزه‌های اسلامی، به‌ویژه آموزه‌های مکتب اهل‌بیت و امام صادق و انس با قرآن، در شکل‌گیری اندیشه‌های بایزید تاثیر زیادی داشته است.

4. اندیشه‌های عرفانی ایران باستان

از منابع دیگر افکار بایزید، اندیشه‌های اشراقی ایران باستان بوده است.

سیرۀ عملی

بایزید در بسطام بیشتر اوقات خود را در خانقاه به عبادت و مراقبت و تعلیم مریدان می‌گذرانید و در هنگام نماز به مسجد می‌رفت و کسانی را که از راه‌های دور برای دیدن وی می‌آمدند، می‌پذیرفت. او بیشتر عمر خود را در بسطام گذرانید و اقامت در زادگاه خود را بر سفر ترجیح می‌داد و فقط گاهی به‌سبب مخالفت و تکفیر فقهای بسطام مجبور به‌ترک موقت آن شهر می‌شد. او داشتن زن و فرزند را مانع سلوک زاهدانه و صوفیانه می‌دانست.

بایزید و امام صادق

بسیاری از تذکره‌نویسان و عالمان شیعی بر ارتباط بایزید بسطامی با امام جعفر صادق تاکید کرده و گفته‌اند که وی مدتی سقای امام بوده است؛ اما برخی محققان از لحاظ تاریخی دربارۀ این ارتباط تردید کرده‌اند.

مشرب عرفانی

اعتقاد به یگانگی خداوند، مبنای اندیشۀ عرفانی بایزید بسطامی است. در تفکر عرفانی وی، عشق نیز جایگاه خاصی دارد و بایزید برای رسیدن به کمال عشق، از خود عبور می‌کند و به معشوق نزدیکتر می‌شود. عشق عرفانی در مرحلۀ بعدی او را به فنا می‌کشاند؛ به گونه‌ای که از خود وی هیچ نمی‌ماند و هر چه هست معشوق است و ندای «سبحان ما اعظم شانی» او آغاز می‌شود. وی در هر دو عالم غیر از معشوق نمی‌بیند و هستی را متعین در «حق» می‌دانست.

روابط با بزرگان عرفان

بایزید با برخی از بزرگ‌ترین صوفیان دوران اولیۀ اسلامی هم‌دوره بوده است که از جملۀ آنها «احمد بن خضرویۀ بلخی»، «ابراهیم ستنبۀ هروی»، «حاتم اصم»، «یحیی بن معاذ رازی»، «شفیق بلخی» و «ابوتراب نخشبی» را می‌توان نام برد. این بزرگان به بسطام می‌آمدند و از گفت‌وگوهای بایزید با آنها در منابع مختلف سخن رفته است. همچنین وی با «ذوالنون مصری» نیز از طریق مکاتبه یا با فرستادن مریدان خود ارتباط داشته است.

شهرت

بایزید بسطامی، از اواسط عمر خود عارفی پرآوازه بود و شهرت وی به شهرهای دور و نزدیک آن روزگار رسید.

تکفیر بایزید

شهرت و سخنان «شطح‌آمیز» و جسورانۀ بایزید باعث مخالفت برخی عالمان و زاهدان هم‌دورۀ وی شد و تا ۷ بار وی را تکفیر کرده و از بسطام اخراج کردند؛ اما به‌دلیل محبوبیت مردمی، آسیبی به او نرسید.

شاگردان ومریدان خاص

بایزید مریدان زیادی داشت که از میان آنها، «عیسی بن آدم»، برادرزادۀ وی و «ابوموسی دبیلی»، بیشترین گفتار و حکایت‌ها را از بسطامی نقل کرده‌اند. سعید منجورانی، سعید راعی، خطاب طرزی و ابومنصور جینوی نیز از مریدان او بودند که همه بعد از ملاقات با او به راه زهد و عبادت روی آوردند و از ناقلان سخنان و حکایتهای وی به‌شمار می‌رفتند.

آثار

از بایزید اثر مکتوبی برجای نمانده است، اما حکایتها و اقوال وی در کتاب‌های مختلف آمده و همچنین در برخی منابع، رباعی‌هایی نیز به او نسبت داده شده است. روایات و اقوال مربوط به بایزید به‌واسطۀ افراد خانواده‌ یا از طریق مریدان و نیز کسانی که به دیدار او می‌آمدند، نقل و منتشر شد. در سده‌های بعد این اقوال از طریق واسطه‌های دیگر مانند جنید بغدادی از فارسی به عربی ترجمه شد و به سرزمین‌های غربی اسلام نیز راه یافت.

نوآوری

نوآوری بسطامی را در فلسفه، مسئلۀ «وحدت وجود» و «موجود» دانسته‌اند که برای اولین بار در تاریخ فلسفۀ اسلامی توسط وی مطرح شده است.

درگذشت

بایزید بسطامی در ۷۳ سالگی در بسطام درگذشت. سال وفات او در منابع کهن‌تر به دو صورت ۲۶۱ق و ۲۳۴ق ثبت شده است.

یادبود

1. آرامگاه

آرامگاه بایزید، در شهر بسطام، در شش کیلومتری شاهرود، در «مجموعۀ تاریخی بایزید بسطامی» واقع شده است که شامل بقعۀ امامزاده محمد بن جعفرصادق، صومعۀ بایزید، مسجد بایزید، آرامگاه غازان‌خان، مسجد و منار، برج کاشانه و مدرسۀ شاهرخیه است و از جاذبه‌های گردشگری مذهبی ایران محسوب می‌شود.

2. مسجد بایزید

مسجد بایزید و منارۀ مجاور آن از دیگر آثار قدیمی در مجموعۀ بایزید بسطامی است. این مسجد شامل دو شبستان است که شبستان بزرگ به شبستان مردانه و شبستان کوچک‌ به شبستان زنانه مشهور است.

3. ثبت ملی

مجموعۀ تاریخی بایزید بسطامی در سال ۱۳۱۰ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و اکنون پروندۀ ثبت آن در فهرست جهانی در حال تهیه است.

محبوبیت پس از مرگ

مزار بایزید در بسطام از همان ابتدا مورد توجه اهل ذوق و عرفان بود که برای تبرک به زیارت آن می‌آمدند و گاهی نیز چندی در آنجا مجاور می‌شدند. از جمله «ابوسعید ابوالخیر» هنگام زیارت مزار بایزید می‌گفت هرکسی گم‌شدۀ خود را این‌جا پیدا می‌کند. ناصرخسرو قبادیانی و یاقوت حموی و ابن‌بطوطه نیز آرامگاه بایزید را زیارت می‌کردند.

اثرگذاری بر بزرگان ادب و عرفان

تأثیر بایزید در آثار بزرگانی چون سعدی، جامی، خاقانی، ناصرخسرو و ابن بطوطه دیده می‌شود و مولانا ۲۵۰ بیت خود را به او اختصاص داده است. شمس تبریزی با وجود مخالفت با بایزید، او را پیشوای عارفان می‌نامد و عطار ۵۶ صفحه از تذکرة الاولیا را به وی اختصاص داده است.

اندیشه‌های عرفانی بایزید در شبه‌قاره هند

اندیشه‌های بایزید در شبه‌قاره‌ هند، نفوذ زیاد دارد و نخستین بار توسط «هجویری»، در قرن پنجم هجری در شبه‌قاره منتشر شد. پس از آن سلسله‌های صوفیۀ هند مانند سهروردیه، چشتیه، نقشبندیه، شطاریه و قادریه هر یک به نوعی از اندیشه‌های بایزید تأثیر پذیرفتند و برخی از آنها، بایزید را در سلسلۀ سند خود جای دادند.

منابع

• «بایزید بسطامی، بنیانگذار مکتب عشق»، خبرگزرای ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ آبان ۱۳۹۸ش.
• حقیقت، عبدالرفیع، «بایزید بسطامی»، مجلۀ مهر، سال دوازدهم، شماره 11، بهمن 1345ش.
• سلطان‌زاده، حسین، «آرامگاه بایزید بسطامی»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• «سنگ قبر جدید بایزید بسطامی به‌زودی رونمایی می‌شود، سنگ قبر قبلی به سرقت رفته بود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 آذر 1400ش.
• شمس، محمدجواد، «تأملی در پیوند تاریخی بایزید بسطامی با امام جعفرصادق»، مجلۀ پژوهشنامۀ ادیان، دورۀ 7، شمارۀ 13، 1392ش.
• کریمی، سعید، «بایزید بسطامی در شبه قارۀ هند»، مجلۀ مطالعات شبه‌قاره، سال پنجم، شماره 17، زمستان 1392ش.
• مدرسی، فاطمه و مهرآور گیگلو، قاسم، «بایزید بسطامی و مشرب عرفانی او»، مجلۀ زبان و ادب فارسی، دورۀ چهارم، شماره 10، 1391ش.
• لاجوردی، فاطمه، «بایزید بسطامی»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1401ش.
• «مجموعۀ تاریخی بایزید بسطامی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۹ خرداد ۱۳۹۸ش.