نظام‌الملک طوسی

نظام‌الملک طوسی؛ سیاست‌مدار، دانشمند و نویسندۀ مشهور ایرانی در قرن پنجم هجری قمری.

نظام‌الملك طوسی، وزیر خدمت‌گذار و نیرومند دورۀ سلجوقیان در ایران بود که با تدبیر او قلمرو حکومت سلجوقی به اوج وسعت و قدرت رسید. او به‌عنوان یک سیاست‌مدار مسلمان، بیست‌ونُه سال به سیاست داخلی و خارجی سلجوقیان جهت بخشید و خدمات فرهنگی، علمی و سیاسی زیادی برای ایران انجام داد.

نام‌گذاری

نام اصلی این دانشمند و سیاست‌مدار پر آوازۀ ایرانی، «حسن» است و در منابع مختلف با نام کامل «حسن بن ابوالحسن علی بن اسحاق بن عباس طوسی»، خوانده می‌شود. کنیۀ وی «ابوعلی» است و با لقب‌های «سیدالوزراء» و «قوام‌الدین» نیز یاد شده اما شهرت اصلی وی «خواجه نظام‌الملک طوسی» است.

کودکی و نوجوانی

نظام‌الملک طوسی، روز جمعه ۲۱ ذی‌القعدۀ سال ۴۰۸ق در شهر «نوقان» طوس خراسان (بخشی از مشهد فعلی) متولد شد. وی یازده سالگی حافظ قرآن شد و در همین زمان در شهرهای طوس و نیشابور به‌تحصیل علوم دینی پرداخت. او برای تکمیل تحصیل دانش به شهر «مرو» رفت و سپس «ابوسعید ابوالخیر» را در میمۀ نیشابور ملاقات کرد و با اثرپذیری از ملاقات، همواره صوفیان را ارج می‌نهاد.

جوانی

خواجه نظام‌الملک، در ۲۱ سالگی، به غزنی رفت و به‌عنوان کاتب به خدمت «ابوعلی ابن‌شاذان» وزیر «آلب ارسلان» دومین سلطان امپراطوری سلجوقی درآمد. آلب ارسلان خواجه نظام‌الملک را هنگامی‌که ۳۲ سال داشت به‌عنوان وزیر انتخاب و تمام کارهای مملکتی را به وی سپرد و هیچ کاری را بدون مشورت خواجه نظام‌الملک انجام نمی‌داد.

سیرۀ عملی و اخلاقی

خواجه نظام‌الملک، انسان مهربان، متواضع، بردبار و باوقار بود و به اجرای عدالت در میان مردم بسیار اشتیاق داشت. همچنین، به احکام دینی به‌ویژه نماز و روزه بسیار اهمیت می‌داد؛ هرگاه صدای اذان را می‌شنید، از هر کاری دست برمی‌داشت و بر نماز اول وقت مواظبت می‌کرد و همواره روزهای دوشنبه و پنجشنبه را روزه می‌گرفت و بسیار صدقه می‌بخشید. وی ارادت خاص به انسان‌های صالح داشت و از پند و اندرزهای‌ آنها متأثر می‌شد و اگر کسی عیوب وی را بازگو می‌کرد، از آن شخص قدردانی می‌کرد.

زمینه‌های اجتماعی و سیاسی

دوران رشد و فعالیت خواجه نظام‌الملک، دوران دگرگونی و به هم‌آمیختگی اندیشه‌ها و نهادهای اجتماعی و سیاسی در ایران بوده است؛ ظهور سیاست‌مداران ایرانی در قدرت و حاکمیت، که از ابتدای خلافت عباسیان آغاز شده بود، با تجدید حیات تدریجی نهادهای سیاسی ایرانی و با حمایت سامانیان و غزنویان و سلجوقیان، ادامه پیدا کرد و جهت‌گیری به سمت تفکر اسلامی و فرهنگ ایرانی، با هم عجین شدند؛ خواجه نظام‌الملک، در چنین زمینه‌ای اثرگذاری عملی داشته است.

خدمات فرهنگی و علمی

نظام‌الملک طوسی، در زمان وزارت خود، خدمات فرهنگی و علمی بسیار بزرگی را انجام داد که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ابداع و ترویج سال‌شمار خورشیدی

بعد از ظهور اسلام و پیروزی مسلمانان، تقویم هجری قمری به‌عنوان تقویم رسمی ایرانیان انتخاب شد که نام‌های عربی نیز داشت؛ اما استفاده از این تقویم، با مشکلاتی همراه بود؛ در قرن پنچم هجری و در زمان «جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی»، تقویم خورشیدی «جلالی» با درایت و دستور خواجه نظام‌الملک طوسی و توسط «عُمر خیام» ابداع و زمینۀ تکامل آن و رسیدن به تقویم امروزی فراهم شد.

2. تلاش برای احیاء و گسترش زبان فارسی

خواجه نظام‌الملک به‌منظور احیا و گسترش زبان فارسی، دستور داد تا هزاران بار کتاب شاهنامۀ‌ فردوسی بازنویسی و در سراسر ایران فرهنگی توزیع شود.

3. تأسیس دانشگاه‌های نظامیه

وی دانشگاه‌هایی در سراسر شهرهای جهان اسلام تأسیس کرد که در تاریخ با انتساب به ‌نام نظام‌الملک، مدارس «نظامیه» شناخته می‌شود و مهم‌ترین آنها عبارتند از: نظامیۀ‌ بغداد، موصل، نیشابور، بلخ، هرات، مرو، آمل، گرگان، بصره، شیراز و اصفهان.

4. تربیت شاگردان زیاد

نظام‌الملک به‌مدت بیست سال در نظامیۀ نیشابور به‌‌تدریس اشتغال داشت و شاگردان زیادی از جمله «امام محمد غزالی» را تربیت کرد. از بزرگ‌ترین دانشگاه‌هایی که وی تأسیس کرد، «نظامیه بغداد» بود که در آن زمان بیش از ۶۰۰۰ دانشجو داشت و در طول تاریخ، اساتید برجسته‌ای مانند «سعدی شیرازی» و «ابواسحاق شیرازی» در آن تدریس می‌کردند.

5. ترویج جهاد سازندگی

وی علاوه‌ بر ساختن دانشگاه، زیرساخت‌های ضروری بسیاری مانند آب انبار، گرمابه، بازار و بیمارستان در شهرهای مختلف برپا کرد و به‌نظر برخی محققان، وی قرن پنجم را به شکوفاترین دورۀ فرهنگی جامعۀ مسلمانان تبدیل کرد و روح جهاد سازندگی را در دنیای اسلام زنده کرد.

آثار

امروزه خواجه نظام‌الملک را با مشهورترین کتاب او، «سیاست‌نامه» می‌شناسند که‌ تجربه‌های‌ عملی‌ وی در سیاست‌ و نیز برخی‌ از اصول‌ِ سیاست‌ و حکومت‌ اسلامی‌ بر پایۀ‌ فقه‌ شافعی‌ و اصول‌ عقاید اشعری را بازتاب داده است. اهمیت کتاب سیاست‌نامه به‌ اندازه‌ای است که اصول اساسی اعلام‌شده در این کتاب، تا هنوز راهنمای ملت‌ها در مسائل داخلی و روابط بین‌الملل است. از دیگر کتاب‌های وی می‌توان به ‌«دستورالوزراء» (وصایای خواجه نظام‌الملک) و «سفرنامه» اشاره کرد.

دیدگاه‌ها

الف) سیاسی

1. نهاد دولت

نظام‌الملک بر این عقیده بود که دولت، نهاد اخلاقی است و وظیفۀ آن تأمین خوبی‌ها برای دولت و مردم است. او دست‌یابی به منافع دنیوی مانند سعادت، رفاه و برابری را به‌عنوان هدف دولت اسلامی می‌دانست و بر همین اساس، در دستگاه حکومتی، اندیشه‌های اسلامی خود را عملی می‌کرد.

2. امنیت کشور

نظام‌الملک، امنیت جامعه را در سایۀ حکومت حاکمی قابل تأمین می‌دانست که او را خداوند برگزیده باشد و در مورد وظایف او در کتاب سیاست‌نامه می‌نویسد که خداوند مصالح جهان و امنیت بندگان را به حاکم عادل واگذار می‌کند و فساد، آشوب و فتنه را به‌سبب او از مردم جامعه برمی‌دارد. به نظر وی، حاکم در جامعۀ اسلامی، مظهر امنیت کشور است.

3. اصول مدیریت اداری

خواجه نظام‌الملک، در کتاب سیاست‌نامه، اصول مدیریت اداری از منظر اسلام را چنین مطرح کرده است:

• اصل اول: نیاز نیست که حاکم زیرک و باهوش باشد؛ یک فرد متوسط هم می‌تواند مفید باشد.
• اصل دوم: استخدام افراد در شغل‌های مختلف بر اساس شایستگی آنها و نه بر اساس رابطۀ خویشاوندی و دوستی باشد؛ زیرا لازمۀ خدمت خوب، اطلاع کافی حاکم از نیروهای لایق و کارآمد است.
• اصل سوم: هرگز به یک نفر بیش از یک شغل واگذار نشود؛ زیرا توانایی او محدود بوده و با قبول بیش از یک شغل، ضعف‌های کاری خود را به گردن گرفتاری کارهای دیگر می‌اندازد.
• اصل چهارم: افراد باید در کارهای مختلف وارد شوند؛ ماندگاری افراد در یک شغل باعث می‌شود که کارها را به‌خوبی انجام ندهند و با مردم به‌خوبی رفتار نکنند.
• اصل پنجم: حاکم برای ایجاد رابطه با مردم باید افراد مسئول را انتخاب کند تا در صورت لزوم بتواند از فرد مسئول بازخواست کند.

ب) اقتصادی

1. رفاه اقتصادی، بهره‌وری و کارآیی

خواجه نظام‌الملک از رابطه میان رفاه قتصادی، بهره‌وری و کارآیی آگاهی داشت و عملکرد وی در دوران وزارت، نشان داد که او با تأمین منافع مادی و رفاه کارگزاران و لشکریان خود، بهره‌وری، بازدهی و کارآیی آنها را ارتقا داده است تا آنها با انگیزه و تلاش بیشتری در مسیر تحقق اهداف خواجه گام بردارند.

2. برابری اقتصادی و اجتماعی

نظام‌الملک به اصول برابری اسلامی معتقد بود که بنابرآن، افراد در داخل حکومت اسلامی بدون توجه به منزلت و قدرت آنها، از فرصت‌ مساوی با دیگران برخوردار باشند. به‌عقیدۀ او، مساوات در فرصت‌های اقتصادی، شرط لازم دستیابی به‌ عدالت اجتماعی است و وظیفۀ حکومت، تأمین زمینه‌های فرصت برابر برای همگان است. همچنین تلاش‌های اقتصادی-اجتماعی انجام گرفته در این زمینه سبب مدیریت مؤثر زکات، افزایش چشمگیر وجوهات شرعی، ساخته شدن مهمان‌سراها و خانه‌های متعدد برای افراد فقیر جامعه و اشتغال افراد با توجه به ظرفیت و منافع حکومت خواهد شد.

3. اهمیت عمران کشور

وی به اهمیت آبادانی کشور اسلامی تأکید داشته و وظیفه این کار را به‌عهده حاکم می‌داند و می‌نویسد که کندن کاریز و جوی آب، ساختن پل بر رودخانه‌های بزرگ، آباد کردن ده و مزرعه، بنا کردن دیوارها، ایجاد شهرهای نو و ساختن ساختمان‌های بلند و مدارس برای طلاب علوم دینی، از آبادانی جهان محسوب می‌شود و دعای خیر مردم را به‌دنبال دارد.

روش حکومت‌داری

1. پیروی از شریعت اسلامی

نظام‌الملک، سیاستمدار دیندار بود و در حکومت‌داری از الگوهای ارزشی اسلام برای استخراج وجوه میراث ایرانی استفاده می‌کرد و در مسائل شریعت و سیاست‌مداری و چارچوب فکری از عقاید فقهای مسلمان پیروی می‌کرد.

2. تأکید بر توسعۀ زیرساخت‌ها

روش حکومتی رفاه‌محور نظام‌الملک و درایت مدیریتی او باعث گسترش زیرساخت‌ها و توسعۀ اقتصادی امپراطوری اسلامی در آن زمان شده بود. او، مالیات‌های مناسبی از مردم می‌گرفت و جاده‌ها را نیز به‌موازات آن می‌ساخت.

درگذشت

خواجه نظام‌الملک، در دهم رمضان ۴۸۵ق زمانی که با سربازان شاهی از اصفهان به بغداد می‌رفت، در نزدیکی منطقۀ «صحنه» در استان کرمانشاه به‌دست کسی که با لباس صوفیانه ظاهر شده بود، با ضرب کارد بر سینه زخمی شد و یک روز پس از آن درگذشت.

یادبود

1. آرامگاه

بر مزار خواجه نظام‌الملک، آرامگاهی ساخته شده که در بنای «دارالبطیخ» در محلۀ احمدآباد اصفهان و در کوچه‌ای به‌نام خواجه نظام‌الملک واقع شده است. این بنای کوچک، آرامگاهی سلجوقی است و در آن حدود 10 قبر وجود دارد که به شاهزادگان سلجوقی نسبت داده می‌شود. بر بیشتر مقبره‌ها سنگ‌های مرمر نفیس نصب شده و روی قبر خواجه نیز سنگ مرمرین زیبایی قرار دارد که در اطراف آن کتیبه‌ای مزین به آیةالکرسی و کلمات دیگر وجود دارد.

2. ساخت تندیس

به‌پاس خدمات خواجه نظام‌الملک، تندیس‌ها و سردیس‌های متعدد وی ساخته و در شهرهای مختلف، از جمله تندیس او در 1387ش در شهر چناران خراسان رضوی نصب شده است.

افتخارات

1. به‌دلیل خدمات شایستۀ نظام‌الملک به حکومت اسلامی آن زمان، خلیفۀ عباسی «القائم» به او لقب «راضی امیرالمومنین» را داده بود و این لقب پیش از آن به هیچ وزیری اطلاق نشده بود.
2. همچنین، ملک‌شاه سلجوقی او را به‌دلیل مواجهۀ موفقیت‌آمیز با مشکلات مختلف و سختی‌هایی که به پادشاه وارد می‌شد، با لقب «اتابک» (پدر بزرگ) خطاب می‌کرد.

منابع

• آزاد ارمکی، تقی، اندیشۀ اجتماعی متفکران مسلمان، تهران، جهاد، 1377ش.
• «آرامگاه وزیر سلجوقیان در کوچه‌ پس‌کوچه‌های احمدآباد»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ فروردین ۱۳۹۸ش.
• «تندیس خواجه نظام‌الملک در شهر چناران نصب می‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۳۸۷ش.
• «خدمات فرهنگی، سیاسی و علمی خواجه نظام‌الملک، مقتدرترین وزیر ایرانی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۲ فروردین ۱۳۹۷ش.
• حسن بن علی، (نظام‌الملک) ابوعلی؛ سیاست‌نامه، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، امیر کبیر، 1385ش.
• حلبی‌، علی‌اصغر، تاریخ‌ تمدن‌ اسلام‌، تهران‌، اساطیر، ۱۳۷۲ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت واژیاب، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1402ش.
• رضازاده مقدم، عباس، «خواجه نظام‌الملک توسی و شیعیان»، مجلۀ فقه و تاریخ تمدن، شمارۀ 25، پاییز 1389ش.
• «سفر به سال صفر!»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۴۰۱ش.
• غزالی، عیدیت،‌ عقاید اقتصادی ‌اندیشمندان مسلمان، ترجمۀ احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵ش.
• غفاری،‌ هادی و ابوالحسنی، اصغر، تاریخ‌ اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران، پیام نور، ۱۳۸۹ش.
• كفشگر جلودار، حسین، «خواجه نظام‌الملک طوسی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• دمشقی، ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، المکتبة العصریه، 1426ق.
• نویدی، محمدعلی، «خواجه نظام‌الملک، اندیشه و حکمرانی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1396ش.
• هدایتی، ابوالفضل، «سلوک سیاسی نظام‌الملک»، مجلۀ حکومت اسلامی، شمارۀ 13، پاییز ۱۳۷۸ش.