احمد اقتداری

احمد اقتداری؛ پدر مطالعات خلیج فارس.

احمد اقتداری ایران‌شناس، پژوهشگر، آموزگار، سیاست‌مدار، وکیل دادگستری، تاریخ‌نگار و جغرافی‌دان ایرانی است. مهم‌ترین حوزۀ پژوهش او در زمینۀ مطالعات خلیج فارس است. او برای تحقیقات خود تمام سواحل خلیج فارس و دریای عمان را با پای پیاده طی کرده است.

تولد و خانواده

احمد اقتداری در سال 1304ش در شهر گراش در لارِ استان فارس متولد شد. پدر و مادر وی از نوادگان خاندان قاجار در این شهر بودند.

کودکی و نوجوانی

اقتداری در پنج یا شش‌سالگی به مکتب‌خانه رفت و سپس در سال 1312ش پس از تأسیس مدرسۀ دولتی در لار، شش سال دورۀ ابتدایی را در آنجا درس خواند و در تمام این شش سال شاگرد ممتاز استان فارس بود. احمد سه سال دبیرستان را هم در لار گذراند. پس از آن پدرش، او را به دانشسرای مقدماتی شیراز که دارالمعلمین ابتدایی بود، فرستاد. پس از دو سال احمد با عنوان آموزگار به شهر خود بازگشت و به شغل آموزگار ابتدایی در لار مشغول شد.

ازدواج

احمد اقتداری در سال 1323ش با دخترخالۀ خود به نام قمرخانم ازدواج کرد. حاصل این ازدواج سه دختر و یک پسر است. او و همسرش در تربیت فرزندان خود اهتمام بسیاری داشتند.

جوانی

احمد اقتداری در سال 1325ش پس از ابلاغیه خدمت وظیفه عمومی از سوی دولت، با این‌که می‌توانست از معافیت استفاده کند اما به عشق وطن به تهران رفت و در دانشکده افسری به خدمت سربازی مشغول شد. پس از اتمام خدمت سربازی در سال 1326ش به ریاست ادارۀ فرهنگ لارستان و بنادر درآمد. در زمان ریاست او مدارس زیادی در جنوب ایران احداث و تکمیل شد. اقتداری در همان زمان با دیدن اوضاع نابسامان مردم حاشیه خلیج فارس و بنادر، نامۀ تندی به وزیر فرهنگ نوشت و از عملکرد حکومت پهلوی در این مناطق انتقاد کرد. شکایت اقتداری موجب برآشفتن دولتمردان شد و برخی او را عنصر خطرناکی برای دولت دانستند، بنابراین او را از ریاست اداره فرهنگ لارستان و بنادر برکنار و به‌عنوان آموزگار به مدرسه‌ای در جنوب تهران تبعید کردند.

احمد در سال 1328ش در نخستین کنکور دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی تهران پذیرفته شد و در سال 1332ش وکیل درجه اول دادگستری شد و مدت زیادی به کار وکالت پرداخت و از سیاست کناره‌گیری کرد. او در کنار وکالت به تحقیق و تألیف آثاری در زمینۀ فرهنگ و تاریخ مردم جنوب ایران پرداخت.

فعالیت در حوزه خلیج فارس

• اولین سمینار خلیج فارس در تهران در سال 1341ش در دفاع از نام «خلیج فارس» با شرکت بیست‌وسه دانشمند ایرانی و یک خاورشناس فرانسوی برگزار شد. اقتداری با مقاله‌ای با نام «زبان‌های محلی و فولکلور خلیج فارس» در این سمینار به سخنرانی پرداخت و جایگاه علمی خود را آشکار ساخت.
• اقتداری به اسناد مهمی درباره خلیج فارس از پژوهش‌های سدیدالسلطنه دست یافت که در دورۀ پهلوی اول مورد بی‌مهری قرار گرفته بود و سدیدالسلطنه از ترس دولت آنها را مخفی کرده بود. این اسناد مهم که در گذر سال‌ها رو به فراموشی می‌رفت، توسط اقتداری تصحیح و منتشر شد. این کتاب‌ها و نشان‌ها که حاوی اطلاعات مهمی دربارۀ خلیج فارس بود، به کوشش اقتداری و توسط خانوادۀ سدیدالسلطنه به کتابخانۀ دانشگاه تهران اهدا شد.
• اقتداری با سفرهای تحقیقاتی خود طی سال‌های 1345ش تا 1356ش در سواحل جنوبی ایران شامل بندر دیلم، جاسک، بندر ریگ، زاهدان، چابهار و بندر تیس، خدمت بزرگی به شناخت تاریخ و فرهنگ مردم جنوب ایران کرد. او بعد از آن سفر، کتاب دیار شهریاران را نوشت و حدود چهارهزار عکس از این مناطق به ثبت رساند.
• اقتداری در سال‌های 1349ش تا 1356ش در دانشگاه تهران به تدریس مسائل خلیج فارس پرداخت. وی مسائل روز و چالش برانگیز بین ایران و اعراب را در کلاس‌های خود مطرح می‌کرد.

واکنش به جدایی بحرین از ایران

بحرین که جزء کشور ایران بود، در اوایل دورۀ قاجاریه بر خلاف اصول بین‌المللی به تصرف انگلستان در آمد. احمدشاه قاجار و رضاشاه پهلوی از پذیرش جدایی بحرین از ایران خودداری می‌کردند، اما محمدرضا پهلوی، نتیجۀ رفراندوم ساختگی جدایی بحرین از ایران را پذیرفت و مجلس شورای ملی هم آن را تصویب کرد و بحرین از ایران جدا شد. احمد اقتداری در پی این جریان از نخست‌وزیر وقت خواست که به محمدرضا پهلوی بگویید که «آنچه را احمدشاه با همۀ ضعفش و رضاشاه با همۀ قدرتش اجازه ندادند، شما هم اجازه ندهید که بحرین از ایران جدا شود». او معتقد بود این رفراندوم به‌صورت غیرقانونی انجام شده و جدایی بحرین از ایران گناه نابخشودنی شاه ایران، مجلس و دولت ایران بوده است و همواره مسئول اصلی این گناه را، شاه ایران می‌دانست. او به این منظور کتاب «گناه‌ نابخشودنی ـ جدایی بحرین از ایران ـ رفراندوم دروغین» را نوشت.

آثار

احمد اقتداری حدود چهل کتاب و بیش از صد مقاله علمی را نگارش کرده است. اولین کتاب او که جزء مهم‌ترین آثار وی هم محسوب می‌شود کتاب «فرهنگ لارستانی و لارستان کهن» است که در سال 1334ش به چاپ رسید. همچنین کتاب «کاروان عمر» در سال 1372ش در چهار بخش جوانی و نشاط زندگانی، خاطرات معلمی، خاطرات وکالت دادگستری و حاصل عمر، توسط اقتداری تألیف شده و به خاطرات سیاسی و علمی هفتاد سالۀ خود پرداخته است. مجموعۀ «کشتۀ خویش» شامل پنجاه مقاله از مقالات او است و مجموعه سخنرانی‌های وی در «از دریای پارس تا دریای چین» گردآوری شده است. اقتداری علاوه بر تحقیقات علمی-تاریخی خود، طبع شعر هم داشته و تجربیات خود را در اشعار خود ‌گنجانده است. برای نمونه در یکی از اشعار خود چنین سروده است:

از گردش روزگار آزرده منم		وز دور زمان دمی نیاسوده منم
از كارگران و مزد كم باد به دست		با رنج مدام، گنج نابرده منم
بس بود و نبود عمر را، كرده گذار		هم نیك و بدش به هیچ نشمرده منم
با هر كس ز روی مهر خدمت كردم		ماری به درون جیب پرورده منم
بس نیش به‌جای نوشم دادند		تریاق نخورده زهرآمخته منم
محزونم و مهجورم و مطرودم از آنك		دیری است كه با عشق تو خو كرده منم

اهداء کتاب‌ها

احمد اقتداری در سال 1387ش کتاب‌های خود را که شامل پنج‌هزار نسخه کتاب و اسناد بود به کتابخانه بزرگ مرکز دائرۀالمعارف اسلامی اهدا کرد که به کتابخانۀ خلیج فارس نام گرفته است.

دیدگاه‌ها درباره اقتداری

محمدرضا شفیعی کدکنی خلیج فارس را قلب ایران و دکتر احمد اقتداری را قلب خلیج فارس نامیده است. احسان اشراقی تاریخ‌پژوه ایرانی هم بر این باور است که هر پژوهشگر علاقمند به خلیج فارس و دریای عمان و جزایر و کرانه‌های نیازمند پژوهش‌های دکتر اقتداری است و نام او با خلیج فارس عجین شده است. محمدابراهیم باستانی پاریزی، تاریخ‌دان معاصر نیز اهمیت کار اقتداری را گشودن راه تحقیق دربارۀ نقاط ناشناخته ایران دانسته ‌است.

افتخارها و جوایز

• دکتر احمد اقتداری در سال 1396ش به‌عنوان چهره ماندگار کشور ایران معرفی شد.
• احمد اقتداری در سال 1392ش بیست‌ویکمین جایزۀ علمی ادبی و تاریخی بنیاد دکتر محمود افشار یزدی را دریافت کرد.
• شورای شهر بوشهر در سال 1391ش، اقتداری را به‌عنوان شهروند افتخاری بوشهر معرفی کرد.
• شورای شهر گراش در سال 1396ش دکتر اقتداری را به‌عنوان چهرۀ ماندگار گراش معرفی کرد.
• بنياد فارس‌شناسي در سال 1379ش و 1384ش از زحمات این دانشمند در زمینۀ علم و فرهنگ قدردانی به عمل آورد و از تمبر یادبود او رونمایی شد.
• همایش ملی خلیج فارس در بوشهر در سال 1398ش برگزار شد و از زحمات احمد اقتداری تجلیل شد.
• مدرک دکترای افتخاری دانشگاه تهران در حوزۀ شناخت ایران و بازنمایی این اقلیم در آثار او در سال 1349ش به اقتداری اعطا شد.
• کتاب «خلیج فارس از دیرباز تا کنون» نوشتۀ احمد اقتداری، جایزۀ ویژۀ یونسکو در ایران را دریافت کرده است.
• در همایش بین‌المللی زبان‌ و مردم‌شناسی در لارستان در سال 1388ش از تلاش‌های اقتداری تقدیر شد.

درگذشت

احمد اقتداری در فروردین 1398ش به‌علت شکستگی استخوان لگن در بیمارستان بستری شد و به‌دلیل عوارض پس از جراحی در بیست‌وهفتم فروردین دار فانی را وداع گفت. پیکر اقتداری بنا به وصیت خود او در شهر گراش، زادگاه وی به خاک سپرده شد.

تصویرسازی

فیلم مستند «به ایران جاودانی‌ام» به کارگردانی رضا رشیدیان در سال 1391ش به زندگی او از کودکی تا بزرگسالی می‌پردازد و فعالیت‌های علمی و تاریخی او را در حوزۀ مطالعات خلیج فارس، در این سال‌ها به تصویر می‌کشد. این مستند چندین‌بار در شبکه‌های تلویزیونی ایران پخش شده است.

تندیس احمد اقتداری در بهمن سال 1392ش در ساختمان مرکز دائرۀالمعارف اسلامی به پاس پنجاه سال خدمت دلسوزانۀ او به فرهنگ ایران و پژوهش در زمینه خلیج فارس، نصب شد.

منابع

• «آشنایی با ایران‌شناسان، احمد اقتداری»، وب‌سایت روزنامه اطلاعات، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1398ش.
• «احمد اقتداری»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1390ش.
• «احمد اقتداری»، وب‌سایت مشخصات، تاریخ بازدید: 30 تیر 1402ش.
• «احمد اقتداری»، ویکی گفتاورد، تاریخ بازدید: 30 تیر 1402ش.
• «احمد اقتداری در وصیت‌نامه‌اش چه نوشته است؟»، وب‌سایت فرهنگ امروز، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1398ش.
• «اقتداری، احمد»، ویکی نور، تاریخ بازدید: 30 تیر 1402ش.
• «به ایران جاودانی‌ام (خلیج فارس)»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 30 تیر 1402ش.
• «پدر مطالعات خلیج‌فارس»، وب‌سایت مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1400ش.
• «پدر مطالعات خلیج فارس تجلیل شد+تصاویر»، وب‌سایت صدای استان، تاریخ درج مطلب: 15 اردیبهشت 1398ش.
• »جدایی بحرین از ایران، رفراندوم دروغین و گناه نابخشودنی است»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1400ش.
• خواجه‌پور، محمد، «دکتر احمد اقتداری در تهران درگذشت»، وب‌سایت گریشنا، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1398ش.
• خواجه‌پور، محمد، «رونمایی از تندیس دکتر احمد اقتداری»، وب‌سایت گریشنا، تاریخ درج مطلب: 12 بهمن 1392ش.
• «درباره احمد اقتداری»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1400ش.
• فریدونی، احمد، «ماجرای جدا شدن بحرین از ایران»، وب‌سایت مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1402ش.
• «کتاب کاروان عمر: خاطرات سیاسی فرهنگی هفتاد سال پرماجرای عمر»، وب‌سایت آوانا بوک، تاریخ بازدید: 30 تیر 1402ش.
• «گناه‌ نابخشودنی ـ جدایی بحرین از ایران ـ رفراندوم دروغین» منتشر شد.»، وب‌سایت مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12 خرداد 1400ش.
• «مروری بر ماجرای جدایی بحرین از ایران در ۲۳ مرداد ۱۳۵۰/ احمد اقتداری»، وب‌سایت مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1397ش.
• مفتاحی، «درباره احمد اقتداری»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید: 30 تیر 1402ش.
• نجفی، فاطمه، «زندگی‌نامه و آثار احمد اقتداری»، وبلاگ مطالعات خلیج فارس، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1390ش.