اسپند دود کردن

اسپند دود کردن

اسپند دود کردن؛ از آداب و رسوم فرهنگی جهت پیشگیری از چشم‌زخم و درمان برخی بیماری‌ها.

اسپند دود کردن، از آداب و رسوم معنوی و فرهنگی برای پیشگیری از چشم‌زخم و درمان برخی بیماری‌ها در ایران است. به ‌باور بسیاری از مردم دانۀ اسپند دارای خواص پیشگیرانه و شفابخش بوده و بر جسم و روان انسان اثر می‌گذارد و برای ضدعفونی کردن محیط نیز کاربرد دارد.

تاریخچه

دود کردن اسفند در میان خانواده‌های ایرانی در مراسم‌های مختلف از جمله در عروسی، جشن‌ها و به دنیا آمدن فرزند و همچنین برای دفع ضرر احتمالی از چشم‌زخم، بلا و دور کردن آسیب از افراد، از قدیم رایج بوده و جایگاه ویژه در فرهنگ ایرانی داشته است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در معابد و پرستشگاه‌های مختلف و مراسمات مذهبی گیاهانی سوزانده می‌شد که شبیه به اسپند بوده و برخی باستان‌شناسان نیز معتقدند اسپند همان گیاه مقدس در اوستا و یا شاهنامه و یا سومۀ مقدس در «ریگ‌ودا» است. ایرانیان در گذشته در یکی از وردهایی که هنگام اسپند دود کردن می‌خواندند پیدایش اسپند را به خدا نسبت می‌دادند. مصریان و برخی ازمردم عرب و ترک نیز هر روز صبح هوای زیستگاه‌های خود را با گیاه اسپند ضدعفونی می‌کردند و شیاطین را از فضای خانه‌های خود بیرون می‌راندند. خوشبو کردن فضا و درمان بیماری‌ها در طب سنتی، از کاربردهای دیگر اسپند دود کردن در گذشته بوده است.

اسپند دود کردن در باورهای عامیانه

دفع چشم‌زخم مهم‌ترین کاربرد دودکردن اسپند در باور عامیانه است. برخی از مردم ایران هر روز صبح برای گشایش کار از دودکردن اسپند استفاده می‌کنند. دود کردن اسپند در بسیاری از انگاره‌های عامیانه با خرافات نیز همراه شده است، مثلا گاهی از بوی تند اسپند، برای دور کردن ارواح خبیثه، جن و شیاطین از فضا استفاده می‌شود. در برخی مناطق، مخلوط اسپند و کندر و پوست سیر و پیاز را برای باطل کردن سحر و جادو دود می‌کنند.

دود کردن اسپند در ادبیات فارسی

اسپند دود کردن در ادبیات فارسی زیاد به ‌کار رفته و مهم‌ترین کارکرد آن در شعر فارسی، «دفع چشم‌زخم» گفته شده است. همچنین واژۀ اسپند به «خال»، «مردمک چشم»، «مواد سوختی»، و «بیان بی‌قراری» تشبیه شده است. برای مثال، مولانا اسپند را برای دفع چشم‌زخم به کار برده است:

باز خرم گشت مجلس دل‌فروز		خیز دفع چشم بد اسپند سوز
بوی صدقش آمد از سوگند او		سوز او پیدا شد و اسپند او

سعدی هم در گلستان دود اسپند را به دود دل آدم‌های غمگین تشبیه کرده است:

آتش سوزان نکند با سپند

آنچه کند دود دل دردمند

آداب اسپند دود کردن

1.خواندن شعر و دعا

هنگام دود کردن اسپند در فرهنگ‌های مختلف شعرها و اوراد مختلفی خوانده می‌شود. در برخی از این اشعار به کثرت تعداد اسپندی که دود می‌کنند، اشاره شده است: «اسفند، اسفند دونه ** اسفند سی‌وسه دونه» یا «اسفند اسفند دونه ** اسفند صدوسی دونه».

2. یادآوری نام‌های مشکوک

گاهی هنگام دود کردن اسپند به اسامی افراد مختلف از نزدیکان و آشنایان و بیگانگان، دوست و دشمن و پاک و ناپاک اشاره می‌شود.

• شعر مادرانۀ ترکی در هنگام اسپند دود کردن:

اوزرلیک سن هوا سن یوز مین درده دوا سن		درد قاپیدان گیرنده سن باجادان قووراسان
اوزرلیک کؤک اؤزرلیک باشیندا بؤرک اوزرلیک		چیخیدم ساوالان داغینا دئدیم باری بیچاره
دئدی بو درده چاره، دئدی گئت اؤزرلیی سال اودا		ده بیر ایکی اوچ دؤرت بئش آلتی یئددی، قادا بالا گئددی
قوهوم اولا یاد اولا، گؤزو بو اوددا یانا		خئیرمی دیین، شرریمی دیین

اسپند دود کردن در طب سنتی

از منظر طب سنتی اسپند دود کردن علاوه ‌بر ضدعفونی کردن فضا در درمان برخی از بیماری‌ها توصیه شده است. همچنین دود کردن اسپند در طب سنتی برای دفع انرژی‌های منفی و گرم کردن سر و ایجاد آرامش هم مفید دانسته شده است.

خواص پزشکی اسپند

اسپند دانة گیاهی است که دارای مواد شیمیایی هارمین، پگانین، هارمولول و هرمالین است و به‌دلیل خاصیت میکروب‌کشی بسیار بالا از دود کردن دانة اسپند برای میکروب‌زدایی محیط‌ و ضدعفونی فضا مفید است.

عوارض جانبی اسپند

دود غلیظ اسپند در افراد دارای آسم و نایژه‌های حساس به‌دلیل ایجاد اسپاسم و انقباض سبب تشدید بیماری می‌شود. در مواردی نیز افراد به‌دلیل داشتن زمینة ژنتیکی آسم (آتوپیک) سبب تحریک دستگاه تنفسی شده و موجب ایجاد علائم آسم است. علاوه بر آن گاهی استفاده مکرر دود غلیظ اسپند در افرادی هم که زمینه آسم ندارند ممکن است سبب بروز علائم آسم گردد.

اسپند دود کردن در آموزه‌های اسلامی

سنت اسپند دودکردن در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی رایج است و نمی‌توان ریشة دینی این باور را به‌طوردقیق به ‌دست آورد. به باور محققان سنت دود کردن اسفند در مراسمات و دفع چشم‌زخم ریشة دینی ندارد؛ زیرا دین بر روی آدابی که ریشة عقلی و شرعی داشته باشد صحه می‌گذارد، لذا زمانی که دود‌ کردن اسفند برای ضدعفونی‌کردن محیط و خوشبوکردن محیط باشد از نظر دین مورد قبول است، اگرچه صدقه دادن و دعا‌ خواندن در دفع بلا به‌دلیل سرازیری انرژی‌های مثبت به‌سوی شخص، مورد پذیرش است. اما دود کردن اسپند برای دفع بلا و چشم‌زخم به‌عنوان امر متافیزیکی دلیل دینی ندارد.

منابع

• «آیا دود کردن اسفند از چشم زخم جلوگیری می‌کند؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1393ش.
• «باورهای عامیانۀ اسپند دود کردن»، اقتصاد آنلاین، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1400ش.
• بلوکباشی، علی، «اسفند»، وب‌سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12بهمن 1398ش.
• «خواص اسپند دود کردن از نظر اسلام و 10 خاصیت اسپند»، وب‌سایت پارس، تاریخ بازدید: 27 خرداد 1402ش.
• «خواص جالب اسپند دود کردن»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1399ش.
• «دود کردن اسپند واقعا فایده دارد، خاصیت اسپند در طب سنتی»، اقتصاد آنلاین، تاریخ درج مطلب: 1مرداد 1401ش.
• سالاریان، اسماعیل، «شعری که هنگام اسفند دود کردن توسط مادران‌مان خوانده می‌شود»، وب‌سایت زبان و ادبیات ترکی خراسان، تاریخ بازدید: 14خرداد 1402ش.
• سعدی، گلستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14خرداد 1402ش.
• مختاری، مسروره و دیگران، «مطرب آتش (بررسی مضمون اسپند در شعر فارسی)»، فصلنامۀ تخصصی تفسير و تحليل متون زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 31، 1396ش.
• مولانا، مثنوی معنوی، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 خرداد1402ش.