افسردگی فصلی

افسردگی فصلی؛ تأثیر تغییرات فصلی بر خلق‌وخوی آدمی.

افسردگی فصلی یا اختلال عاطفی فصلی (seasonal affective disorder)، نوعی اختلال افسردگی است که با تغییر فصول مختلف، خود را نشان می‌دهد. این نوع از افسردگی، هر ساله و در یک زمان مشخص شروع شده و پایان می‌یابد.

مفهوم‌شناسی

افسردگی فصلی، اختلالی روانی است که در برهه‌ای از زمان منجر به افسردگی فرد می‌شود. این نوع از افسردگی، همواره ناشی از تغییرات آب‌وهوایی و نیز تغییر در نور دریافتی توسط افراد رخ می‌دهد.

انواع

کارشناسان، دو الگوی عمدۀ علائم افسردگی فصلی را به‌صورت زیر مطرح کرده‌اند:

الگوی فصلی از نوع آغاز پاییزی

از این الگو با نام «افسردگی زمستانی» نیز یاد می‌شود که با دوره‌های افسردگی عمده در اواخر پاییز یا اوائل زمستان شروع شده و در طی ماه‌های زمستان فروکش می‌کند. از جمله نشانه‌های این الگوی فصلی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تغییر در عادات خوابیدن؛
2. تغییر در عادات خوردن؛
3. افزایش قابل توجه وزن؛
4. تحریک‌پذیری؛
5. مشکلات بین فردی (حساسیت در طرد شدن)؛
6. تغییر در انرژی و انگیزه؛
7. تغییر در خلق‌وخو؛
8. تغییر در سلامتی؛
9. احساس سنگینی و کندی در بازوها و پاها.

الگوی فصلی از نوع آغاز بهاری

این الگو به «افسردگی تابستانی» نیز معروف است که نشانه‌های آن با دورۀ افسردگی شدید در اواخر بهار تا اوایل تابستان ظاهر شده و دارای علائم زیر است:

1. کاهش خواب،
2. کاهش وزن،
3. کاهش اشتها،
4. افزایش بی‌قراری.

تاریخچه

نخستین‌بار، امیل کرپلین، در قرن نوزدهم، برتری فصلی را برای آغاز مانیا در فصل بهار و افسردگی را در فصل پاییز مطرح کرد. او معتقد بود که علائم این نوع از اختلال فصلی، تنها در فصل زمستان و به‌دلیل فقدان نور خورشید رخ می‌دهد. این در حالی است که نوعی از افسردگی فصلی در ماه‌های بهار و تابستان نیز گزارش شده است.

در مجموع، در دهۀ 1990م، پژوهشگران دریافتند که انسان‌ها به شرایط آب‌وهوایی مختلف مانند آفتابی، بارانی، ابری و برفی، به‌صورت فوری پاسخ می‌دهند. از سوی دیگر، یک بررسی چندبعدی نشان داد که متغیرهای خلقی مانند تمرکز، اضطراب، پرخاشگری، خوش‌بینی، شادابی و افسردگی با متغیرهای هواشناسی در ارتباط بوده و آب‌وهوای مرطوب، معتدل و آفتابی، بیشترین تأثیر را بر خلق‌وخوی آدمی می‌گذارند؛ برای مثال، آنها دریافتند که آب‌وهوای معتدل، میزان اضطراب را در انسان کم کرده و آب‌وهوای مرطوب، منجر به کاهش تمرکز و افزایش خواب‌آلودگی در انسان‌ها می‌شوند.

عوامل تأثیرگذار

بسیاری از پژوهش‌های صورت‌گرفته در سراسر جهان، برخی عوامل را بر این اختلال عاطفی فصلی مؤثر می‌دانند، مانند:

1. جنسیت؛ همواره زنان بیشتر از مردان (بیش از 4 برابر) در معرض افسردگی و انواعِ آن قرار دارند.
2. جغرافیا؛ افرادی که در عرض جغرافیایی بالاتر زندگی می‌کنند، از نور آفتاب کمتری برخودار بوده و در نتیجه بیشتر در معرض افسردگی فصلی قرار دارند. در واقع، افراد، هر چه از خط استوا دورتر باشند، احتمال ابتلای بیشتری به افسردگی فصلی خواهند داشت.
3. آب‌وهوا؛ روزهای ابری طولانی و مرطوب در افسردگی فصلی مؤثر هستند.
4. افزایش ترشح انتقال‌دهندۀ عصبی «سروتونین»؛ سروتونین، ماده‌ای شیمیایی در مغز است که به‌عنوان انتقال‌دهندۀ عصبی شناخته شده و انتقال‌دهندۀ عصبی نیز، مولکولی در مغز است که به سلول‌های عصبی کمک می‌کند تا با یکدیگر کار کنند. بدون وجود سروتونین به مقدار کافی، بسیاری از فعالیت‌های بدن و نیز حالت‌های عاطفی، تحت تأثیر قرار می‌گیرند.
5. تنظیم و فرونشانی هورمون «ملاتونین»؛ از جمله عوامل تأثیرگذار بر افزایش تولید هورمون ملاتونین، کاهش نور در طول روز است.
6. تغییرات هورمون تیروئید؛
7. کاهش ساعات روشنایی؛
8. الگوهای آب‌وهوایی؛
9. تاریخچۀ خانوادگی؛
10. حضور در یک خانه یا ادارۀ فاقد پنجره؛
11. بیماری و فشارهای روانی عمومی زندگی.

علائم

از جمله نشانه‌های افسردگی فصلی عبارتند از:

1. میل شدید به مصرف کربوهیدرات‌ها و قند؛
2. مشکل در تمرکز و هشیاری؛
3. کاهش کارآیی مطلوب در طول روز؛
4. مشکل بیدار شدن در صبح‌ها؛
5. به‌هم خوردن ریتم‌های شبانه‌روزی و ساعت بیولوژیک درونی؛
6. به‌هم خوردن تنظیمات استاندارد دمای بدن؛
7. خستگی مفرط؛
8. لذت نبردن یا کاهش علاقه نسبت به فعالیت‌های مورد علاقه؛
9. احساس افسردگی یا غمگینی مزمن؛
10. بی‌حوصلگی شدید؛
11. کاهش انگیزه‌های جنسی؛
12. کندی حرکتی؛
13. کاهش خلق مثبت؛
14. رخوت و حالت خواب‌آلودگی؛
15. کناره‌گیری از فعالیت‌های اجتماعی.

عوارض

از جمله عوارض اختلال افسردگی فصلی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. کناره‌گیری اجتماعی؛
2. بروز مشکلات رفتاری در محل کار و تحصیل؛
3. سوء مصرف مواد مخدر؛
4. بروز سایر اختلالات روانی مانند اضطراب؛
5. ظاهر شدن افکار یا رفتارهای خودکشی.

تشخیص

برای تشخیص این نوع از اختلال فصلی، می‌توان از راه‌های زیر استفاده کرد:

1. معاینۀ بدنی: این معاینه توسط پزشک انجام می‌شود که در خلال آن، سؤالاتی را نیز در مورد سلامتی بیمار پرسیده و به شدت آن پی می‌برند.
2. تست‌های آزمایشگاهی: آزمایش‌هایی همچون آزمایش شمارش کامل سلول‌های خونی (CBC) یا آزمایش تیروئید در این زمینه انجام می‌شوند.
3. ارزیابی روان‌شناختی: این امر توسط روان‌پزشک انجام شده و در آن به بررسی علائم افسردگی، افکار، احساسات و الگوهای رفتاری بیمار پرداخته می‌شود.

درمان

این گروه از افراد، در بیشتر مواقع، با ترکیبی از نور درمانی و داروهای ضدافسردگی علائم این اختلال را کنترل می‌کنند. گروهی از کارشناسان نیز از برخی روش‌های رفتاردرمانی شناختی برای کاهش علائم این اختلال استفاده می‌کنند. از دیگر راه‌های کنار آمدن با افسردگی فصلی می‌توان به تکنیک‌های آرامش‌بخش مانند یوگا، مراقبه، موسیقی یا هنردرمانی اشاره کرد.

برخی کارشناسان طب سنتی نیز دسته‌ای از داروهای گیاهی را در رفع اضطراب و افسردگی مؤثر می‌دانند؛ مانند دمنوش یا شربت زعفران (شادی‌آور)، دمنوش زنجبیل (رفع اضطراب)، دمنوش اسطوخودوس (آرامش‌بخش قوی) و گیاه بادرنجبویه (تنظیم خواب).

نور درمانی، به‌معنای افزودن نور بیشتر به محیط بیمار است که باید پیش از شروع نشانه‌ها آغاز شود. کارشناسان، برای کاهش علائم خلقی اختلال افسردگی فصلی، نور درمانی را به‌صورت کلاسیک به‌عنوان هِلیو درمانی آغاز می‌کنند که شامل قرار گرفتن در معرض نور آفتاب یا طول موج خاصی از نور با استفاده از لیزر، دیودهای ساطع‌کنندۀ نور، لامپ‌های فلورسنت، لامپ‌های دی کرونیک و یا لامپ‌های بسیار روشن است.

افسردگی فصلی در نقاط مختلف ایران

پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران حکایت از آن دارند که در مناطق سردسیر، به‌دلیل وضعیت آب‌وهوایی و روزهای ابری طولانی‌تر، نسبت به سایر مناطق، افراد با میزان افسردگی بالاتری روبه‌رو هستند. این تحقیقات، همچنین نشان داده‌اند که بیشترین میزان افسردگی مربوط به دو فصل زمستان و پاییز بوده و کمترین آن نیز در دو فصل بهار و تابستان رخ داده است.

افسردگی فصلی در زنان

بسیاری از زنان و جوانان، در سراسر جهان، نسبت به فصول سرد سال، احساس ناخوشایندی داشته و کوتاه شدن روزها در این دو فصل را دوست ندارند. پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران نشان می‌دهند که افراد جوان، بیشتر در معرض خطر افسردگی‌های فصلی قرار دارند و نیز زنان بین 60 تا 90 درصد از مبتلایان اختلال عاطفی فصلی را تشکیل می‌دهند.

افسردگی فصلی و معنویت

کارشناسان حوزۀ دین، راهکارهایی را بر اساس آیات و احادیث، برای درمان افسردگی و نوع ویژۀ آن یعنی افسردگی فصلی ارائه کرده‌اند، مانند:

1. صله‌رحم؛
2. انفاق و کمک به دیگران؛
3. پرهیز از دروغ؛
4. زیارت اماکن مقدس؛
5. ذکر خدا؛
6. انس و دوستی با خدا؛
7. خواندن قرآن و نماز؛
8. لذت شوخی؛
9. خندیدن و لبخند زدن.

منابع

• «افسردگی فصلی چیست؟ علائم و راه‌های درمان سریع آن»، وب‌سایت پذیرش 24، تاریخ بازدید: 3 اسفند 1401ش.
• «افسردگی فصلی چیست؟ علائم و نشانه‌های آن»، وب‌سایت لافارر، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1401ش.
• «افسردگی فصلی (SAD): نشانه‌ها، علل و روش درمان»، وبلاگ بهشتیان، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1401ش.
• «راهکارهای دین برای درمان افسردگی»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ بارگذاری: 2 اردیبهشت 1396ش.
• رجبی، غلامرضا و عطاییان، مرضیه، «علایم عاطفی فصلی (افسردگی) در شهرستان‌های اقلید، لامرد و ارسنجان از استان فارس»، نشریۀ اصول بهداشت روانی، دوره 7، شماره 27-28، 1384ش.
• «زنان 90 درصد مبتلایان به افسردگی فصلی را تشکیل می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1400ش.
• سلیمی، اعظم و احمدیان، علیرضا، «اثربخشی فوتو توریسم در کنترل علائم اختلال افسردگی فصلی»، نشریۀ تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی (علوم جغرافیایی)، دوره 13، شماره 28، 1392ش.
• Garcia-Altes, M, “The development of health tourism services Annals of Tourism Research”, Annals of Tourism Research, 2005.
• Saeed, SA, Bruce TJ, “Seasonal affective disorder”, The American Academy of Family Physicians, 1998.
• Wehr TA, Giesen HA, Shultz PM, Anderson JL, Gosseph-Vanderepool GR, Kelly K. et al. “Contrasts between symptoms of summer depression and winter depression”, Journal Affective Disorder, 1998.