الک دولک

الک دولک؛ از بازی‌های سنتی و رایج در ایران با استفاده از دو تکه چوب

اَلَک دولَک، یا الک دلک، دو تکه چوب در اندازه‌های متفاوت است که چوب بلندتر (تقریبا به‌طول 75 سانتی‌متر) را دولک و چوب کوتاه‌تر (به‌طول 12 تا 15 سانتی‌متر) را الک می‌گویند. در فرهنگ‌های فارسی، این بازی را با نا‌م‌های دیگری همچون «لاوه»، «چالیک»، «آلاوه» و «کورشت» نیز آورده‌اند.

پیشینه بازی الک دولک

برخی از کارشناسان بر این باورند که بازی الک دولک، از بازی معروف و بین‌المللی «گلیداندا» الهام گرفته و احتمالا یکی از انواع آن است که بیش از 2500 سال قدمت دارد. این بازی، برای اولین‌بار در هندوستان اجرا شد که در آن، چوب بزرگ را «داندا» و چوب کوچک‌تر را «گیلی» می‌گویند. امروزه، این بازی در بسیاری از شهرها و روستاهای سراسر دنیا انجام می‌گیرد. اساس این بازی، در مجموع همانند بازی‌های کریکت و بیسبال است، با این تفاوت که در آن دو، هدف یک توپ کوچک است.

همچنین در بسیاری از کشورهای جهان، بازی‌هایی شبیه الک دولک وجود دارد؛ برای مثال، بازی ««چیلین قاقاج» در آذربایجان، «بیلاردا» در اسپانیا، «بولیت» در کاتالونیا، «پتی کوبرا» در فیلیپین، «لیپا» در ایتالیا، در آمریکا «پی وی»، در انگلیس «تیپ کت»، «کوییمبومیا» در کوبا، «شانگای» در مکزیک، «پاندولو» در اسلوونی، «چیزیک» در روسیه و اوکراین و «کوندا کوندی» در مالزی.

نحوه انجام بازی الک دولک

در ابتدا، بازیکنان به دو دسته مساوی تقسیم می‌شوند. در صورتی‌که تعداد بازیکنان کم باشد، یک نفر را در اصطلاح «یک یار در شکم» در نظر می‌گیرند، به این معنا که در صورت حذف از بازی، می‌تواند دوباره به زمین بازی برگردد. پس از تنظیم تعداد نفرات، نوبت به «شیر یا خط»، «تر یا خشک» و یا «طاق یا جفت» می‌رسد که تیم شروع‌کننده را مشخص کند. پس از آن، بازیکن اول، از تیم شروع‌کننده، الک (چوب کوتاه‌تر) را با دست به هوا پرتاب کرده و با دولک (چوب بلندتر) به الک ضربه می‌زند تا به مسیری دور پرتاب شود. سپس، دولک را زمین می‌گذارد. بازیکنی از تیم مقابل، در این لحظه باید، الک را برداشته و از دور پرتاب کند تا به دولک برخورد کند.

روش دیگر بازی، این‌گونه است که ابتدا، الک را روی دو سنگ (یا آجر) به ارتفاع و فاصله‌ی معین (5 سانتی‌متر) از هم قرار می‌دهند. سپس، دولک را در حدود یک‌چهارم یا یک‌سوم (بستگی به قد و قامت بازیکن دارد) زیر دولک قرار داده و با ضربه‌ای محکم آن را به هوا پرتاب می‌کند. در همین حین که الک به سمت پایین برمی‌گردد، بازیکن باید آن را با دولک به سمت تیم رقیب پرتاب کند. در هر جایی که الک به زمین بیفتد، یکی از بازیکنان تیم رقیب، آن را برداشته و به سمت دولک، که روی همان دو سنگ قرار داده شده، پرتاب می‌کند. اگر الک به دولک برخورد کند، بازیکن قبلی حذف می‌شود و بازی تا حذف یک‌به‌یک بازیکنان و انتخاب برنده نهایی، ادامه می‌یابد.

الک دولک در نقاط مختلف در ایران

این بازی، با اسامی مختلفی، در گویش‌های متفاوت ایرانی نامگذاری می‌شود، برای مثال در تهران به آن «الک دولک»، در اصفهان به آن «پل جفتک»، در لار به آن «لگ دار»، در کرمان آن را «چفته بازی»، در مازندران آن را «ارچه خلوف»، در مشهد «لوچنبه»، در نیشابور «گال چوب»، در گیلان «پتیماربازی»، در بیرجند «الک بازی» و در قزوین آن را «الاچنبش» گویند.

همچنین نحوه‌ی انجام بازی در مناطق مختلف ایران نیز گاهی تفاوت‌های جزیی دارد. برای مثال، در شیراز، هر بازیکن، 3 مرتبه می‌تواند با مسه (چوب بزرگ) به چلک (چوب کوچک) ضربه بزند. در صورتی‌که او نتواند چلک را از 2 متر دورتر بفرستد، از بازی حذف‌شده و نوبت به نفر دوم می‌رسد.

در کازرون، مسافتی که چیلی (چوب کوچک) دور می‌شود را اندازه گرفته و در نهایت، اندازه‌ها را با یکدیگر جمع می‌کنند. هر گروه که زودتر به حد نصاب برسد، می‌تواند «کیلی کیلی» کرده و حق دارد به تعداد ضرباتی که در کیلی کیلی محاسبه شده، آن را به مسافتی دور بیندازد و دوباره از همان نقطه‌ای که کیلی افتاده، با ضربات دیگری آن را دورتر کند. پس از آن، در آخرین نقطه‌ای که کیلی افتاده، کار تیم حریف آغاز می‌شود. آن‌ها باید بدون آن‌که نفس بکشند «زی الله، زی الله» گویان، کل مسافت طی‌شده را بپیمایند. هر مقداری از این مسافت که باقی بماند، تیم بازنده باید تیم برنده را بر دوش گرفته و ادامه‌ی راه را پیش بروند.

در بیجار، به چوب کوچک «اَل» می‌گویند و بازیکن 3 بار به اَل ضربه می‌زند و در هر بار می‌گوید: «اَله گَم اَلانی قور بوسه، اَلَه گَم دولانی قور بوسه، اَلَه گَم سه لانی قور بوسه». بازیکنی از تیم مقابل نیز هر بار اَل را برداشته و یک نفس می‌گوید: «اَلَه گَم، دو لَه گَم، چرخ فَلَکَم، یا علی می‌گویم وزَنبَلَه زو».

کودکان در روستایی در اطراف ورامین (طالب‌آباد)، سنگی را به‌عنوان نشانه می‌گذارند و آن را «مُرده» می‌نامند. شدت ضربه الک باید در حدی باشد که از سنگ مرده رد شود، در غیر اینصورت، بازیکن می‌بازد. اگر، ضربه به گونه‌ای باشد که الک به بالای سر یاران خود بازیکن رفته و آن‌ها بتوانند آن را «بُل» بگیرند، همه‌ی یاران حذف‌شده می‌توانند دوباره به بازی برگردند که این عمل در اصطلاح «مرده‌ها زنده شدند» نامیده می‌شود.

مهارت‌های بازی الک دولک

این بازی را برای هماهنگی دست و چشم، هدف‌گیری، قدرت دست، تعامل گروهی و تیمی و سرعت عمل بسیار مفید می‌دانند. همچنین، رقابت و هیجان این بازی، که از جمله بازی‌های گروهی است، نیز حائز اهمیت است. برخی، مکانیزم و سطح تحرک این بازی را هم‌سطح بازی‌های راگبی و فوتبال آمریکایی می‌دانند.

الک دولک در ادبیات فارسی

از این بازی، در ادبیات فارسی نیز یاد شده است، برای مثال مولانا در این‌باره گفته است:

طفلی است سخن گفتن، مردی است خمش کردن

تو رستم چالاکی، نی کودک چالیکی

در جایی دیگر نیز مولانا به این بازی کودکانه اشاره دارد:

گه تاج سلطانان شوم، گه مکر شیطانان شوم

گه عقل چالاکی شوم، گه طفل چالیکی شوم

منابع

• «بازی الک دولک»، وب‌سایت بازیکوش، تاریخ بازدید: 14 دی 1400ش.
• برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۳۱ش.
• حاتمی، حسین، «بازی‌های محلی کازرون (۳)»، تهران، پیام نوین، ۱۳۳۸ش.
• حکمت، علی‌اصغر، «آداب قومی: بازی الک دولک»، مجله یادگار، سال 4، شماره 9 و 10، 1327ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 14 دی 1400ش.
• شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، ۱۳۶۱ش.
• صفی‌نژاد، جواد، طالب‌آباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۵ش.
• فرهنگ رشیدی، عبد‌الرشید تتوی، به‌تحقیق محمد عباسی، تهران، کتاب‌فروشی بارانی، ۱۳۳۷ش.
• فـرهنگ جهـانگیـری، حسین بـن حسن انجـو شیرازی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۵۱ش.
• فقیری، ابو‌القاسم، «گوشه‌هایی از بازی‌های محلی شیراز»، تهران، هنر و مردم، ۱۳۴۸ش.
• محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، تهران، آگه، ۱۳۶۸ش.
• مولانا، دیوان شمس، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 دی 1400ش.
• میرنیا، علی، فرهنگ مردم (فولکلور ایران)، تهران، پارسا، ۱۳۶۹ش.
• هاشم‌نیا، محمود و ملک‌محمدی، ملوک، فرهنگ مردم گروس (بیجار و حومه)، تهران، ۱۳۸۰ش.