حرم عبدالعظیم حسنی
حرم عبدالعظیم حسنی؛ آرامگاه عبدالعظیم از نوادگان امام حسن مجتبی در شهرری.
نَسَب عبدالعظيم حسنی با چهار واسطه به امام حسن مجتبی می‌رسد.[۱] او در شهرری به «شاه عبدالعظيم»[۲] و «سيدالكريم»، معروف است. کنیۀ او، ابوالقاسم و ابوالفتح است.[۳] برخی منابع متأخّر، او را متولد 173ق در مدینه و متوفای 252ق، دانسته‌اند.[۴] عبدالعظیم حسنی در شهرری، واقع در جنوب تهران، دفن شده است.[۵]
تاریخچه حرم عبدالعظیم حسنی
نخستين بنای آرامگاه عبدالعظیم حسنی، به حدود 20 سال پس از رحلت او در دوره علويان طبرستان، يعنى حدود سال‌هاى 272-275ق بازمی‌گردد که توسط محمّد پسر زيد داعى علوى برپا شد.[۶] بعدها این بنا به فرمان پادشاهان آل‌بويه تعمیر اساسی شد.[۷] سپس به دستور مجدالملك قمى براوستانی، وزیر دربار سلجوقی، بقعه‌ای در محل دفن عبدالعظیم حسنی برپا شد.[۸]
توصيف بناى حرم
آستان عبدالعظیم حسنی همانند سایر زیارتگاه‌ها و مقبره‌‌های مذهبی، شامل قسمت مركزی (حرم) و متعلقات دیگری است که در اطراف حرم و متصل به آن احداث شده‌اند. این متعلقات شامل: مسجد، رواق‌ها، صحن‌ها، ایوان‌ها و دیگر آثار مربوطه و وابسته است. همچنین دو امامزاده با نام‌های حمزه و طاهرنیز در مجاورت همین مجموعه قرار دارند.[۹]
حرم
حرم شاه عبدالعظیم متشکل از صندوق عتیق و ضریح نقره‌ای است که اطراف قبر را احاطه کرده است. امروزه این حرم به شکل مربع و دارای چهار درب آبنوس خاتم‌کاری است؛ درب شمالی، به رواق و ایوان آینه متصل بوده و درب ورودی زوار است؛ درب شرقی، به مسجد زنانه متصل بوده و محل ایاب و ذهاب بانوان است؛ درب غربی، به مسجد بالاسر و مقبره آیت‌الله کاشانی و ناصرالدین شاه متصل است؛ درب جنوبی، به راهرو حرم امامزاده حمزه متصل است.[۱۰]
صندوق عتیق
صندوق چوبی که بر روی قبر قرار گرفته، يكى از نفيس‌ترين و قدیمی‌ترین آثار مرقد عبدالعظیم حسنی است. در چهار طرف این صندوق، آيات قرآنى به خط نسخ و ثلث برجسته، همراه با زيارت‌نامه توسط يحيى بن محمد اصفهانى در تاريخ ۷۲۵ق، حكاكى شده است.[۱۱] اين صندوق به دستور خواجه نجم‌الدين محمد، در دوران ايل‌خانان مغول ساخته شده و یکی از باارزش‌ترین آثار تاریخی و صنعتی ایران به‌شمار می‌رود.[۱۲]
ضريح
ضريح کنونی حرم، از جنس نقره و ساخت دوره‌ی فتحعلى شاه قاجار است که بر روى آن تاريخ 1222ق، ثبت شده و دارای 87/3 متر طول، 95/2 متر عرض و 40/2 متر ارتفاع است. همچنین كتيبه بالاى آن 54 سانتى‌متر پهنا و دهانه‌‌‌‌هاى شبكه و پايه‌هاى آن 86/1 متر ارتفاع دارد. اين ضريح بر پايه‌اى از سنگ مرمر به ارتفاع 25 سانتى‌متر قرار گرفته است.[۱۳]
ایوان و صحن
ایوان حرم شاه عبدالعظیم در ماه محرّم سال 944ق، به فرمان شاه طهماسب بنا نهاده شد. پس از آن، صحن اصلی، مسجد شمالی همان صحن، رواق و مسجد بالاسر و مسجد زنانه در شمال و مغرب و مشرق حرم ساخته شد.[۱۴] صحن کنونی در دوره ناصرالدین شاه ساخته شده و با ساختاری بسیار زیبا دارای حجراتی در اطراف است. مسجد جامع در ضلع شمالی صحن قرار دارد و قسمت شرقی صحن، متصل به باغچه علیجان و حرم امامزاده طاهر است.
گنبد
نخستين گنبد بارگاه عبدالعظیم حسنی با معمارى بسيار ساده در دوران علویان طبرستان ساخته شد؛ اما در دوران سلجوقیان گنبدى بزرگ و باشكوه ساخته شد که امروزه نیز هم‌چنان بر فراز آن مزار قرار دارد.[۱۵]
مناره‌ها
هنگام طلاكارى گنبد در سال 1270ق، دو مناره بلند و باشكوه در دو جانب ايوان اصلى آيينه (ايوان شمالى) ساخته شد و با كاشى‌هاى زيباى عصر قاجار تزيين گردید. بلندى آن‌ها از كف بنا 33 متر است. اين مناره‌ها از نظر تزيين و تناسب از جمله زيباترين مناره‌هاى عصر قاجار به‌شمار مى‌روند. از داخل هر مناره به وسيله پلكان مى‌توان به بالاى آن راه يافت. در گذشته مؤذن‌ها در آن گلدسته‌ها اذان مى‌گفتند.
مدرسه امینیه (باغ طوسی)
قسمت غربی صحن عبدالعظیم حسنی که اکنون بخشی از مقبره‌ها، دفتر و کتابخانه آستان در آن قرار دارد، روزگاری یک مدرسه بزرگ بود و حجرات بسیاری در اطراف آن قرار داشت. سید جمال‌‌الدین اسدآبادی، مدتی از طرف ناصرالدین شاه در آنجا تبعید یا محبوس بوده است. همچنین در حجرات و یا مقابر این مدرسه چندین نفر از علماء مدفون هستند.[۱۶]
مدرسه عتیق (برهانیه)
این مدرسه که در کنار مسجد جامع صحن قرار دارد و درب آن به بازار باز می‌شود از بناهای طغرل بیگ، آخرین پادشاه سلجوقی است و در زمان محمدشاه قاجار نیز مرمت شده است.[۱۷]
امامزادگان مدفون در آستان عبدالعظیم حسنی
حرم عبدالعظیم حسنی از جنوب غربی (رواق بین‌الحرمین) به مقبره امامزاده حمزه راه دارد.[۱۸] در شرقِ رواق بین‌الحرمین، رواق ابوالفتوح رازی و در غربِ آن، مسجد بالاسر قرار دارد.[۱۹] همچنین بقعه امامزاده طاهر در سمت شرقى صحن اصلى (شمالى) حرم شاه عبدالعظيم قرار دارد. نسب امامزاده طاهر با هفت واسطه به امام سجاد (علی بن حسین) مى‌رسد.[۲۰]
نقش فرهنگی حرم شاه عبدالعظیم
حرم عبدالعظیم حسنی همواره یک از مکان‌های مذهبی مورد توجه مردم ری و تهران بوده است. این حرم، خاستگاه بسیاری از وقایع مهم تاریخی نیز به‌شمار می‌رود.[۲۱] شهر ری با محوریت حرم عبدالعظیم حسنی، یکی از پایگاه‌های فرهنگ اسلامی و علوم دینی ایرانیان بوده است؛ دانشمندان بسیاری در این شهر تربیت یافتند و مدارس و مکاتب علمی گوناگونی در آن، شکل گرفت.[۲۲] بسیاری از مشاهیر هنر و ادب فارسی در حرم شاه عبدالعظیم و سایر قبرستان‌های ری آرمیده‌اند و زائران حرم علاوه بر زیارت عبدالعظیم حسنی، بر مزار علما و بزرگانی که در این حرم دفن شده‌اند، حاضر می‌شوند.[۲۳]
پانویس
- ↑ ابن‌عنبه، عمدة الطالب في انساب آل ابى‌طالب، 1385ش، ص90
- ↑ خوانسارى، روضات الجنات في اوصاف العلماء و السادات، 1313ق، 353.
- ↑ واعظ كجورى، جنة النعيم و العيش السليم، 1385ق، ص111.
- ↑ محمدی ری‌شهری، حکمت نامه حضرت عبدالعظیم، 1390ش، ص18.
- ↑ واعظ كجورى، جنة النعيم و العيش السليم، 1385ق، ص 403.
- ↑ قائدان، آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی در گذشته و حال، 1382ش، ص79.
- ↑ مصطفوى، آثار تاريخى تهران، 1375ش، ص291-295.
- ↑ هدايتى، آستانه رى، 1344ش، ص21.
- ↑ «معماری و ساختمان»، وب سایت آستان مقدس حضرت عبدالعظیم، تاریخ بازدید: 10 تیر 1401ش.
- ↑ قائدی، آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی در گذشته و حال، 1382ش، ص46-47.
- ↑ مشكوتى، فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، 1349ش، ص216.
- ↑ قائدان، آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی در گذشته و حال، 1382ش، ص90.
- ↑ شهابى، تاريخچه وقف در اسلام، 1393ش، ص391.
- ↑ «معماری و ساختمان»، وب‌سایت آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی، تاریخ بازدید 23 تیر 1401ش.
- ↑ مشکوتی، فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، 1349ش، ص217.
- ↑ شریف‌رازی، اختران فروزان ری و طهران، 1370ش، ص61.
- ↑ شریف‌رازی، اختران فروزان ری و طهران، 1370ش، ص62.
- ↑ عقیلی، تاریخ آستانة ری، 1380ش، ص114.
- ↑ عقیلی، تاریخ آستانة ری، 1380ش، ص117-118.
- ↑ قائدان، آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی در گذشته و حال، 1382ش، ص73.
- ↑ «برکات تاریخی و فرهنگی حضور حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری»، وب‌سایت فرهنگ سدید، تاریخ بازدید: 22 تیر 1401ش.
- ↑ برکات حضور حضرت عبدالعظیم در ایران، خبرگزاری شبستان، تاریخ بازدید: 22 تیر 1401ش
- ↑ «برکات تاریخی و فرهنگی حضور حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری»، وب‌سایت فرهنگ سدید، تاریخ بازدید: 22 تیر 1401ش
منابع
- ابن‌عنبه، جمال‌الدين احمد بن على، عمدة الطالب في انساب آل ابى‌طالب، قم، انصاریان، 1385ش.
- «برکات حضور حرم عبدالعظیم حسنی در ایران»، وب‌سایت خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1399ش.
- «برکات تاریخی و فرهنگی حضور حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری»، وب‌سایت سدید، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1399ش.
- خوانسارى، محمدباقر، روضات الجنات في اوصاف العلماء و السادات، بيروت، دارالاحياء التراث العربي، 1313ق.
- شریف‌رازی، محمد، اختران فروزان ری و طهران، اصفهان، مکتب الزهراء، 1370ش.
- شهابى، علی‌اکبر، تاريخچه وقف در اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1393ش.
- عقیلی، عبدالله، تاریخ آستاﻧﮥ ری، قم، دارالحدیث، 1380ش.
- قائدان، اصغر، آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی در گذشته و حال، قم، دارالحدیث، 1382ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم، قم، دارالحدیث،1390ش.
- مشكوتى، نصرت‌اللّه، فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، تهران، سازمان ملى حفاظت آثار باستانى، 1349ش.
- مصطفوى، سيد محمدتقى، آثار تاريخى تهران، تصحيح ميرهاشم محدث، تهران، انجمن آثار ملى، 1361ش.
- «معماری و ساختمان»، وب‌سایت آستان مقدس حضرت عبدالعظیم، تاریخ درج مطلب: 5 آبان 1395ش.
- واعظ كجورى، محمدباقر، جنة النعيم و العيش السليم، قم، دارالحدیث، 1385ق.
- هدايتى، محمدعلى، آستانه رى، تهران، بی‌جا، بی‌نا، 1344ش.