بحران جمعیت

بحران جمعیت؛ کاهش میزان باروری و منفی شدن نرخ رشد جمعیت.

به اعتقاد کارشناسان، جمعیت جوان به‌عنوان سرمایۀ انسانی، یکی از مهمترین ارکان مؤثر در توسعه است. از طرفی سرعت سالمندی در ایران بسیار زیاد است و افزایش سالمندی جامعه، موجب پیدایش مشکلاتی در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سلامتی، خانوادگی و علمی می‌شود.

نرخ باروری در ایران

پژوهش‌ها بیانگر این است که کشور ایران با گذار از دوره جوانی جمعیت در سال‌های اخیر وارد روند نزولی باروری شده است. نرخ باروری کلی در ایران، از ۲.۱ در سال 1395ش به ۱.۷۴ در سال 1398ش رسیده و با سطح جانشینی فاصله زیادی دارد. با شیوع بیماری کووید-۱۹ از پایان سال 1398ش، به‌دنبال بحران اقتصادی و شرایط خاص کنترل این بیماری، احتمال روند کاهشی میزان موالید در کشور همچنان ادامه خواهد داشت. در قیاس با کشورهای منطقه نیز روند سالمندی در ایران بسیار سریع‌تر از کشورهایی مانند عراق و پاکستان است.

وضعیت جمعیت در ایران

مطابق گزارش رشد جمعیتی که در سال 2010م توسط سازمان ملل متحد منتشر شد، اگر ایران برنامه‌ای برای تعادل روند جایگزینی جمعیتی نداشته باشد، در هشتاد سال آینده جمعیت 31میلیونی را تجربه خواهد کرد که 47 درصد آن، افراد سالمند بالای 60 سال هستند. ایران در حال حاضر جزء ده کشوری است که به‌سرعت به سمت کهنسالی در حرکت است و در این زمینه، جایگاه ششم را در جهان دارا است.

سیاست‌های کلی جمعیت در ایران

از سال 1393ش سیاست‌های کلی جمعیت در ۱۴ بند از سوی آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، به همۀ دستگاه‌ها ابلاغ شد و بر ضرورت اجرای دقیق، سریع و قوی این سیاست‌ها توسط ارکان نظام و مسئولان ذی‌ربط تأکید شده است. سیاستگذاران جمعیتی به دو طریق مستقیم و غیر‌مستقیم در تحولات جمعیتی کشور مؤثر هستند. همچنین، سیاستگذاری‌هایی مانند تشویق موالید، مبارزه با مرگ‌و‌میر و یا پیشگیری از بارداری تأثیرات مستقیمی بر جمعیت دارند. درصورت عدم تأثیر سیاست‌های مستقیم، سیاستمداران دستور‌های غیر‌مستقیم را در دستور کار خود قرار می‌دهند.

بحران جمعیت در ایران نسبت به سایر کشور‌ها

برخی کارشناسان بیان می‌کنند که کشورهای اروپایی در طول 300 سال و با شیب بسیار ملایم با پدیده پیری جمعیت و سالمندی مواجه شدند. این زمان طولانی، فرصتی مناسب در راستای اجرای سیاست‌هایی جهت جبران و جلوگیری از بحران جمعیت بوده است؛ اما سالمندی در ایران شتاب بسیاری دارد و تا 30 سال آینده، ایران با بحران سالمندی شدید روبرو می‌شود. در حال حاضر، ایران با توجه به نیروی جوان و مولد در زمان پنجره جمعیتی که مدت آن 15 سال است، قرار دارد؛ اما در صورت قرار گرفتن کشور در چالۀ جمعیتی تا 150 سال امکان خارج شدن از آن وجود ندارد.

پیامد‌های بحران جمعیت

پژوهشگران حوزۀ جمعیت بیان می‌دارند که جمعیت جوان به‌عنوان یکی از عوامل مهم اقتدار کشورها به شمار می‌رود. نیروی مولد و جوان به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی قدرت و رشد اقتصادی - اجتماعی کشورها محسوب می‌شود. کارشناسان بر این باورند که بحران و کمبود جمعیت موجب افزایش جمعیت کهنسال می‌شود و این امر، پیامد‌ها و تأثیرات منفی در زمینه‌‌های مختلف اقتصادی و امنیتی را در پی دارد. قدرت دفاعی و امنیت یک کشور با نیروی جوان آن در ارتباط است و دفاع از مرز‌های جغرافیایی نیازمند جمعیت جوان است. از طرف دیگر، سالمند شدن جمعیت، موجب کاهش نیروی کار و کاهش تولید ناخالص داخلی و رشد منفی اقتصاد می‌شود؛ بنابراین، تنظیم مناسب جمعیت، نقش مؤثری در قدرت سیاسی و اقتصادی کشور‌ها دارد.

بحران جمعیتی و سیاست کشورهای بزرگ جهان

پژوهش‌ها حاکی از آن است که بسیاری از کشورهای بزرگ جهان، برای مقابله با بحران جمعیتی، سیاست‌‌هایی اتخاذ کرده‌اند. روسیه، آلمان، فرانسه، انگلستان، ژاپن، سوئد، نروژ، دانمارک و بسیاری دیگر از کشور‌ها برای مقابله با بحران جمعیتی از برخی سیاست‌های تشویقی زیر استفاده کرده‌اند:

• اعطای کمک‌های مالی؛
• اعطای مسکن و زمین برای مسکن؛
• کمک هزینۀ اختصاصی برای کودک؛
• ایجاد مراکز رفاهی و حمایتی برای مراقبت روزانه از کودکان؛
• افزایش مرخصی زایمان؛
• تنبیه مجرد‌ها و بدون فرزند‌ها؛
• مرخصی اجباری در روز خانواده

قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت

قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، در تاریخ 24 تیر 1400ش در کمیسیون مشترک «طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده» مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید. این طرح، مشوق‌های جدیدی را برای خانواده‌ها در قبال تولد فرزندان در نظر گرفته است. با توجه به اینکه نرخ باروری جمعیت کشور به 1.6 فرزند سقوط کرده است، هدف اصلی این طرح، افزایش این نرخ به بالای سطح جانشینی یعنی بیش از 2.1 فرزند، تعیین شده است.

برخی از مشوق‌هایی که برای جلوگیری از بحران جمعیت در این قانون در نظر گرفته شده، عبارت‌اند از:

• اعطای وام ودیعه مسکن تا سقف 150میلیون تومان؛
• وام قرض‌الحسنه ولادت؛ به‌ازای هر فرزند ده میلیون تومان؛
• افزایش سه برابری یارانه خانواده‌های دارای سه فرزند و بیشتر؛
• فروش خودرو به قیمت کارخانه؛
• سهام یک میلیون تومانی برای هر فرزند؛
• اعطای 150متر زمین پس از تولد فرزند سوم؛
• افزایش حق اولاد و عائله‌مندی در فیش حقوقی کارمندان؛
• کاهش تعرفه‌های مصرف آب، برق و گاز؛
• افزایش مرخصی زایمان مادران به نُه ماه؛
• احداث مهد‌کودک در تمامی ادارات و سازمان‌ها؛
• ارتقای امنیت شغلی مادران شاغل و کارمندان دارای سه فرزند؛

و مشوق‌های بسیار دیگر که هدف آن، افزایش باروری و جلوگیری از بحران جمعیت است.

منابع

• «بحران جمعیت و سالمندی کشور»، وب‌سایت روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی همدان، تاریخ درج مطلب: 18 اسفند1400ش.
• «بحران جمعیتی و سیاست‌های بزرگ جهان»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، 1397ش.
• «قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، وب‌سایت شناسنامه قانون، تاریخ بازدید: 25 تیر 1401ش.
• میرزایی، سمیه، «ایران در آستانه مواجهه با پدیده و بحران پیری جمعیت قرار گرفته است»، وب‌سایت مدیریت آمار و فناوری اطلاعات، تاریخ درج مطلب: 18 اردیبهشت 1401ش.
• نیک‌کار، جمال و امامی‌نمین، محمود، «بررسی احکام کنترل موالید و پیشگیری از بارداری، با رویکردی بر ضرورت افزایش و بحران پیری جمعیت»، فصلنامه پژوهش‌هاي فقهی (پژوهش‌های دینی)، شماره 2، تابستان 1398ش.
• «15 مشوق جدید برای فرزند‌آوری خانواده‌های ایرانی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1400ش.