بی‌بی مریم بختیاری

بی‌بی مریم بختیاری، نویسنده و از زنان مبارز و فعال در نهضت مشروطه.

زندگی‌نامه

بی‌بی‌مریم بختیاری (خاتون بختیاری)، در سال 1253ش در چهارمحال و بختیاری به دنیا آمد. او دختر حسینقلی خان، بزرگ‌ترین حکمران منطقة بختیاری و تنها فرزند بی‌بی فاطمه، دختر علیرضا خان، رئیس ایل چهارلنگ بود. او شش برادر و یازده خواهر داشت. برادران او (اسفندیارخان سردار اسعد اول، نجف‌قلی ‌خان صمصام السلطنه، امیرقلی خان، علی‌قلی‌ خان سردار اسعد دوم، حاج خسروخان سردار ظفر و یوسف‌خان امیرمجاهد) به نحوی در تاریخ معاصر ایران نقش‌آفرین بوده‌اند.

ازدواج

بی‌بی‌مریم دو بار ازدواج کرد. زمانی‌که بی‌بی‌مریم چهل روز داشت، پدرش او را به نامزدی علی‌قلی‌خان 25ساله درآورد. بی‌بی‌مریم در پانزده سالگی به خانۀ او رفت. این ازدواج علی‌رغم میل بی‌بی‌مریم و به صلاح‌دید پدرش برای مهار قیام محمدعلی‌خان چهارلنگ، علیه حاکمیت قاجار و به‌منظور همراهی ایل محمود صالح چهارلنگ شکل گرفته بود. این ازدواج چهار سال و شش ماه به طول انجامید و حاصل آن سه پسر به نام‌های محمدعلی‌خان، علیمردان خان و سهراب خان بود.

بی‌بی‌مریم علی‌رغم اینکه مصمم بود دیگر ازدواج نکند، به‌دلیل فشارهای فراوان اطرافیان مجبور به ازدواج با فتح‌الله خان شد. در این ازدواج نیز متحمل سختی‌های بسیاری شد. او در کتاب خاطرات خود نوشته است که مرد باید عقل و شرف داشته باشد، مال دنیا برای مرد همه‌وقت هست ولی فزونی ثروت نزد نامرد خاکستر است او در نوشته‌ای خطاب به زنان گفته است که فریفتۀ جوانی و دارایی کسی نشوند و معتقد بود، مرد هرچند فقیر و زشت باشد؛ اما وجود او آراسته به علم، دانایی و شرافت باشد، آن مرد زندگی است.

کنش‌های مبارزاتی و سیاسی

پس از جریان به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی‌شاه و تعطیلی مشروطه، برخی از مشروطه‌خواهان دستگیر و برخی فراری شدند، در این دوره برخی جنبش‌های مردمی شکل گرفت، بختیاری‌ها در اصفهان قدرت را در دست گرفتند و به سمت تهران روانه شدند. در رشت محمدعلی‌خان تنکابنی و در تبریز هم ستارخان و باقرخان این راه را در پیش گرفتند. نقش بی‌بی‌مریم بختیاری در این برهه از تاریخ بسیار پررنگ است؛ او معتقد بود تا زمانی که قاجار بر ایران حکومت می‌کند، هیچ پیشرفتی حاصل نمی‌شود و با تشویق برادران خود و سخنرانی حماسی بسیار معروفش، سربازان بختیاری را برای فتح تهران تشویق کرد. در منابع آمده است که بی‌بی مریم در سخنرانی خود بیان کرد که اگر سربازان بختیاری شهید شوند، زنان بختیاری راهشان را ادامه می‌دهند. پس از حرکت سربازان به سمت تهران، بی‌بی‌مریم نیز درنگ نکرد و به همراه برخی از تفنگ‌داران به سمت تهران رفت و در خانۀ پدری آقا حسین ثقفی ماندگار شد. همچنین در روزی که میان بختیاری‌ها و سربازان حکومتی در میدان بهارستان جنگ در گرفت، همراه با تفنگ‌داران بر روی پشت‌بام خانه‌ای که به میدان اشراف داشت رفت و وارد درگیری مسلحانه و رودررو با سربازان حکومت شد.

او در جنگ جهانی اول نیز طرفدار دولت‌های آلمان و عثمانی بود و در مقابل به مبارزه با دولت‌های روس و انگلیس می‌پرداخت. وی در این جنگ کنسول آلمان در اصفهان را از چنگ سربازان روس نجات داد و مدت‌ها در خانۀ خود پناه داد. امپراتور آلمان نیز با شنیدن این جریان، تمثال جواهر‌نشان خود را همراه هدایای دیگر به‌پاس قدردانی از او برایش فرستاد و بی‌بی‌مریم از آن پس به «سردار مریم» مشهور شد. گفتنی است که خانۀ او نیز همواره پناهگاه افرادی چون وحید دستگردی و فرخی یزدی بود.

تشکیل خیریه برای نجات مردم از گرسنگی

بی‌بی مریم به خیریه‌ها و فقرای اصفهان کمک می‌کرد. وی پنجاه نفر از افراد بی‌بضاعت را تحت پوشش و حمایت خود گرفته بود. شرایط توزیع ارزاق عمومی بین مردم نیازمند که از گرسنگی و قحطی زیادی رنج برده و تلف می‌شدند، بسیار وخیم و دردناک بود، در همین زمان، اولین خیریۀ پیشرفتۀ ایران در شهر اصفهان توسط بی‌بی‌مریم و چندین نفر از علمای شیعۀ این شهر تأسیس شد؛ اما به دلیل اینکه فضای کار مردانه بود و باید کسی مدام به محلات فقیرنشین سرکشی و رسیدگی می‌کرد، پسر ۱۹ سالۀ خود را برای بررسی، سرکشی و رسیدگی به اوضاع مردم به محلات می‌فرستاد تا از آخرین وضعیت مردم شهر مطلع شود. اقدامات خیریه و سرکشی به فقرا تحت پوشش و نام این خیریه، رساندن ارزاق عمومی نان و گندم و غذا‌های گرم به مردم از جملۀ این خدمات بود.

توصیه به آگاهی و علم‌آموزی

در دوران قاجار که مردان هم کمتر اهل تحصیل و کسب علم و دانش بودند، سردار مریم زنی باسواد بود. او اندیشۀ رهایی مردم از جهل و بی‌سوادی را داشت و بارها در مورد بی‌سوادی، ناآگاهی و جهل در مردم و به‌ویژه زنان هشدار می‌داد.

همچنین او یکی از علت‌های تأخیر رشد و تعالی زنان ایران نسبت به زنان کشورهای پیشرفته را این می‌دانست که زنان به حقوق خود آشنایی ندارند و نسبت به حقوق اولیه خود ناآگاه هستند. وی از زنان درخواست می‌کرد که با فراگیری علم و دانش از چنگال جهل و ستم رها شوند؛ چرا که برای داشتن جامعه‌ای بالنده، رشدیافته و متعالی، زنان آن جامعه نیز باید باسواد و آگاه به تمامی مسائل باشند. سردار مریم علت ناآگاهی و آشنا نبودن زنان نسبت به حقوق اولیه خود را جامعه‌ای بسته و پر از خفقان می‌دانست که به زنان اجازۀ رشد و بالندگی نداده است.

درگذشت

او در سال ۱۳۱۶ش و سه سال پس از اعدام فرزند ارشدش، علی‌مردان خان، در شهر اصفهان درگذشت. مقبرۀ او در تکیۀ میرفندرسکی معروف به تکیۀ بختیاری‌های آرامستان تخت فولاد اصفهان قرار دارد.

منابع

• «بی‌بی ‌مریم بختیاری سنت و مدرنیته را در هم آمیخت»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1399ش.
• «بی‌بی مریم را بیشتر بشناسیم»، خبرگزاری الف، تاریخ درج مطلب: ۲۷ شهریور ۱۳۹۸.
• «بی‌بی مریم سردار مریم بختیاری»، پایگاه مجموعۀ تخت فولاد اصفهان، تاریخ بازدید:20 خرداد 1401ش.
• «سردار بی‌بی مریم بختیاری سردار آزادگی»، کتابخانه، موزه و اسناد رسمی مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 23 تیر 1395.
• «سردار بی‌بی مریم خاتون ایلخان بختیاری کیست؟»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور 1400ش.
• «نگاهی اجمالی به زندگی سردار مریم بختیاری/ بخش اول»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1398ش.
• «نگاهی اجمالی به زندگی سردار مریم بختیاری/ بخش دوم»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 20 مهر 1398ش.
• بختیاری، بی‌بی مریم، خاطرات، ویرایش غلامعباس نوروزی، تهران، آنزان، 1382ش.