تبریز (شهرستان)
شهرستان تبریز؛ مرکز استان آذربایجان شرقی
شهرستان تبریز واقع در شمال‌غربی ایران، یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی و نیز مرکز این استان است. شهرستان تبریز، از شمال به شهرستان ورزقان، از شمال‌غرب به شهرستان شبستر، از شمال‌شرقی به شهرستان هریس، از جنوب‌غرب به شهرستان اسکو، از جنوب به مراغه و از جهت شرقی به شهرستان بستان‌آباد، می‌رسد.[۱]
شهرستان تبریز در تقسیمات کشوری
امروزه شهرستان تبریز بر اساس تقسیمات کشوری ایران، دارای 3 بخش (مرکزی، خسروشاه و باسمنج)، 4 شهر (تبریز، سردرود، خسروشاه و باسمنج)، 7 دهستان (آجی‌چای، اسپران، سردصحرا، مهران‌رود، تازه‌کند، لاهیجان و میدان‌چای) و 70 روستای بزرگ و کوچک است.
جغرافیا
شهرستان تبریز در منطقه‌ای نیمه‌کوهستانی و نیمه‌جلگه‌ای قرار گرفته است. جلگه‌ی وسیع تبریز، مثلثی‌شکل بوده و قاعده‌ی آن در حاشیه‌ی شرق دریاچه ارومیه واقع شده است. دو ضلع دیگر این جلگه نیز با منطقه کوهستانی عینالی و توده آتشفشانی سهند، برخورد دارد.[۲] این جلگه، از نوع کوهستانی و دارای شیب ملایمی در حدود 3 تا 4 درصد بوده و ارتفاع آن نیز در حدود 1350 متر از سطح دریا است. جلگه تبریز، در قسمت جنوبی شهرستان مرند، توسط کوه میشو (میشوداغ) از جلگه‌ی مرند جدا شده، سپس توسط تپه‌ماهورهایی به کوه موروداغ می‌پیوندد. مرتفع‌ترین نقطه‌ی موروداغ در حدود 2210 متر است. کوه معروف سهند نیز در سمت جنوبی جلگه تبریز قرار دارد. دامنه‌های کوه سهند، از ارتفاع نزدیک به 2,500 متر به سمت پایین، پوشیده از چراگاه‌های طبیعی با مساحت 557,500 هکتار است که محلی برای ییلاق عشایر آذربایجانی به‌شمار می‌رود.[۳]
شهرستان تبریز، به‌دلیل قرار گرفتن در مسیر دریاچه ارومیه، دارای رودهای جاری و فصلی گوناگون است.[۴] از مهم‌ترین این جریان‌های آبی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- آجی‌چای (تلخه‌رود): بزرگ‌ترین رودخانه شهرستان تبریز با طول 265 کیلومتر است. این رود، از ارتفاعات سبلان سرچشمه گرفته و پس از عبور از جلگه سراب، به جلگه‌ی تبریز سرازیر می‌شود. و سرانجام در محل داش‌کَسَن، به دریاچه ارومیه می‌ریزد.[۵] آب این رودخانه‌ی بزرگ به‌دلیل عبور از زمین‌های گچی و نمکی، دارای املاح زیادی است.
- مهران‌رود (مهرانه رود/ میدان چای): این رودخانه از ارتفاعات سهند سرچشمه گرفته و طول آن در حدود 61 کیلومتر است. مهران‌رود، از اجتماع سه ریزآبه با نام‌های «توله سرچای»، «بارالی چای» و «باغچه دره‌سر» تشکیل شده و در جلگه تبریز، به رودخانه آجی‌چای می‌پیوندد.[۶]
- لیقوان‌رود: این رودخانه، از ارتفاعات سهند سرچشمه گرفته و پس از گذار از اراضی مختلف به مهران‌رود می‌پیوندد.[۷]
- رودخانه گماناب (کومورچای): این رودخانه، از ارتفاعات کسبه و آغ داش سرچشمه گرفته و منبع تأمین آب آن، ذخایر برفی و چشمه‌سارهای این مناطق است. طول گماناب، در حدود 42 کیلومتر برآورد شده است.[۸]
- آب نهند: این رودخانه، از کوه کسبه سرچشمه گرفته و پس از پیوستن به شاخه‌های آبی دیگر، در نزدیکی پل ونیار به آجی‌چای می‌پیوندد.[۹] امروزه، سد نهند بر روی این رودخانه بسته شده و بخشی از آب شرب شهر تبریز را تأمین می‌کند.
علاوه‌بر آب‌های جاری و سطحی شهرستان تبریز، 400 رشته قنات نیز در این منطقه وجود دارد که 361 رشته‌ی آن، هنوز فعال است.[۱۰]
اقلیم
شهرستان تبریز، از جمله مناطق سردسیر ایران است که تابستان‌هایی معتدل و زمستان‌هایی سرد دارد. توده هوای مدیترانه‌ای در این منطقه، بارش‌های بسیاری را به همراه می‌آورد. جریان هوایی اطلس شمالی نیز، منجر به ورود سرمای شدید و بارش برف در این منطقه می‌شود. متوسط بارندگی سالانه در این منطقه، 261.3 میلی‌متر است. هوای این شهرستان، از رطوبت نسبی کمی (در حدود 51 درصد) برخوردار است.
وزش باد، در این منطقه از تمامی جهات رخ می‌دهد که باد شرقی آن شدت بیش‌تری دارد.[۱۱] باد «آق یِل» از جمله بادهای محلی تبریز است که در اسفندماه رخ داده و منجر به آب شدن سریع برف‌ها می‌شود. باد نامنظم «گِچی قران» (بزکُش)، از جمله بادهایی است که در هنگام وزش آن، هوای تبریز مملو از گرد و خاک و آلودگی می‌شود.[۱۲] اقلیم این منطقه در قسمت شمالی به‌صورت سرد و نیمه‌خشک و در سمت جنوبی نیز نیمه‌خشک تا مرطوب است.[۱۳]
راه‌های ارتباطی
شهرستان تبریز، یکی از قطب‌های صنعتی و تجاری ایران است و به‌همین دلیل دارای سیستم حمل‌ونقل و موقعیت ویژه‌ای است. ارتباط این استان با نواحی مرزی در غرب ایران، نزدیکی به مرز بازرگان و کشور ترکیه، داشتن راه‌های جاده‌ای و راه‌آهن با شهرستان‌های مجاور، از جمله‌ی دلایل توسعه صنعت و تجارت در این منطقه است. شهرستان تبریز، از طریق محور تبریز ـ جلفا، به کشورهای ارمنستان و آذربایجان نیز دسترسی دارد.[۱۴] فرودگاه تبریز، در 1336ش احداث گردید و از 1370ش به فرودگاهی بین‌المللی تبدیل شد.[۱۵]
جمعیت
شهرستان تبریز، تراکم جمعیتی بالایی دارد. جمعیت این شهرستان، طبق برآوردهای سال 1375ش، در حدود 1,321,128 تن اعلام شد. این جمعیت، براساس سرشماری‌های سال 1395ش، به 1,773,032 تن افزایش یافت.
زبان و دین
زبان مردم در این منطقه، ترکی و گویش آن‌ها آذری است. زبان فارسی نیز به‌عنوان زبان رسمی استفاده می‌شود. مردم تبریز، بیش‌تر مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند.[۱۶]
اقتصاد
اقتصاد مردم در این منطقه، بر پایه تجارت، صنعت، کشاورزی، باغ‌داری و دام‌داری است. صنایع دستی متعددی نیز در این منطقه وجود دارد که از آن جمله می‌توان به «قالی‌بافی»، «معرق‌کاری»، «سفال‌گری»، «گلیم‌بافی» و «طراحی قالی» اشاره کرد. فرش‌های تبریز، از جمله فرش‌های ممتاز و شناخته‌شده در بازار جهانی هستند.
پانویس
- ↑ سیمای شهرستان تبریز، ۱۳۸۲ش، ص3؛
اطلس گیتاشناسی ایران، ۱۳۸۳ش، ص68؛
نامۀ فرمانداری شهرستان تبریز، شماره ۰۰۷ / ۱۳۰۳. - ↑ خیام، «نگرشی به تنگناهای ژئومورفولوژیکی توسعۀ شهر تبریز»، ۱۳۷۴ش، ص92.
- ↑ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ج6، ۱۳۷۱ش، ص46.
- ↑ سیمای شهرستان تبریز، ۱۳۸۲ش، ص۹.
- ↑ طرح هادی، ۱۳۸۰ش، ص18؛
سیمای شهرستان تبریز، ۱۳۸۲ش، ص۹. - ↑ ساری صراف، «روند آلودگی میدان چای یا مهران‌رود در شهر تبریز»، ۱۳۷۰ش، ص۱۷.
- ↑ طرح هادی، ۱۳۸۰ش، ص19.
- ↑ افشیـن، رودخانه‌های‌ایران، ج1، ۱۳۷۳ش، ص485-486.
- ↑ مشکور، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، ۱۳۵۲ش، ص۷.
- ↑ مشکور، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، ۱۳۵۲ش، ص9-17.
- ↑ سیمای شهرستان تبریز، ۱۳۸۲ش، ص6-8.
- ↑ مشکور، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، ۱۳۵۲ش، ص25.
- ↑ سیمای شهرستان تبریز، ۱۳۸۲ش، ص8-9.
- ↑ سیمای شهرستان تبریز، ۱۳۸۲ش، ص128-132.
- ↑ سیمای شهرستان تبریز، ۱۳۸۲ش، ص135.
- ↑ سیمای شهرستان تبریز، ۱۳۸۲ش، ص12؛
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، ج6، ۱۳۷۱ش، ص47.
منابع
- افشیـن، یدالله، رودخانه‌های‌ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
- اطلس گیتاشناسی ایران، به‌تحقیق سعید بختیاری، تهران، ۱۳۸۳ش.
- خیام، مقصود، «نگرشی به تنگناهای ژئومورفولوژیکی توسعۀ شهر تبریز»، نشریۀ دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی تبریز، تبریز، س1، شماره 1، ۱۳۷۴ش.
- ساری صراف، بهروز و رسولی، علی‌اکبر، «روند آلودگی میدان چای یا مهران‌رود در شهر تبریز»، رشد، آموزش جغرافیا، تهران، س7، شماره 25، ۱۳۷۰ش.
- سیمای شهرستان تبریز، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آذربایجان شرقی، تبریز، ۱۳۸۲ش.
- طرح هادی، بنیاد مسکن، تبریز، ۱۳۸۰ش.
- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۱ش.
- مشکور، محمدجواد، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۲ش.
- نامۀ فرمانداری شهرستان تبریز، شماره ۰۰۷ / ۱۳۰۳.