تحقیق ماللهند

تحقیق ماللهند؛ دائرةالمعارف هندشناسی از ابوریحان بیرونی، دانشمند مسلمان ایرانی.

تَحقیقُ مالِلهِند، اثر جامع از «ابوریحان بیرونی» دربارۀ ادیان، فلسفه، تاریخ، علوم و فرهنگ هند که در قرن پنجم هجری به‌ زبان عربی نوشته شده است. این اثر از لحاظ تاریخی اولین کتابی است که شرح عینی، علمی و کامل یک فرهنگ را نشان داده و آن را با فرهنگ ملت‌های دیگر مقایسه می‌کند. تحقیق ماللهند متأثر از فضای فرهنگی جهان اسلام و اهتمام آموزه‌های دینی به دانش‌اندوزی، پژوهشگری و تولید علم است.

نام‌گذاری

این کتاب در متون عربی، فارسی و لاتینی با نام‌های «تحقیق ماللهند»، «آراء الهند»، «تاریخ الهند» و «کتاب هند بیرونی» خوانده شده است. نام کامل این اثر «فی تحقیق ماللهند من مقولة مقبولة فی العقل او مرذولة» بوده که به فارسی «پژوهش در آنچه که به هند مربوط است از سخنان پذیرفته یا رد شده بنابر خرد» ترجمه شده است.

معرفی

تحقیق ماللهند، اثر ماندگار و جامع «محمد بن احمد ابوریحان بیرونی» از دانشمندان قرن چهارم و پنجم هجری در جهان اسلام و ایران است. این اثر، دائرة‌المعارف کوچکی‌ در زمینۀ هندشناسی به زبان عربی است که موضوعاتی مانند باورهای دینی، اندیشۀ فلسفی، ادبیات، تاریخ، گاه‌شماری، ستاره‌شناسی، جغرافیا، آداب و رسوم هندوان، احکام شرعی و فرهنگ مردمان سرزمین هند را مورد بررسی و تحقیق ژرف قرار داده است. به ‌باور برخی از محققان، تحقیق ماللهند، اولین کتابی است که شرح عینی، علمی و کامل یک فرهنگ را به خوانندگان ارائه کرده و آن را با فرهنگ ملت‌های دیگر مقایسه می‌کند.

ساختار کتاب

این کتاب، یک مقدمه و هشتاد باب دارد. بیشتر باب‌ها دارای سه بخش است؛ در بخش اول خلاصه‌ای از مسأله را آن‌گونه که خود نویسنده فهمیده است، مطرح می‌کند. در بخش دوم متناسب با هر موضوع، داده‌های کتابخانه‌ای یا برگرفته از تحقیق میدانی را به‌تفصیل ارائه می‌کند و در بخش سوم موضوعات پیچیده و نامأنوس را با مقایسه با موارد مشابه آن در میان اقوام دیگر، توضیح می‌دهد.

محتوا

1. مقدمۀ کتاب دربارۀ علت نگارش بوده و اهمیت درستی اخبار و عوامل پیدایش روایات نادرست را شرح می‌دهد؛
2. باب اول دربارۀ روش تحقیق در علوم و معارف هندی و دشواری‌های آن است. همچنین دلیل بیگانه‌ماندن مسلمانان از دانش‌های هندوان، تفاوت اعتقادات، زبان و آداب‌ورسوم دو ملت هند و مسلمان و فراخنای دانش علمی هندوان را توضیح می‌دهد؛
3. بابهای دوم تا سیزدهم در بارۀ دین و فلسفۀ هندی و مسائل مربوط به آن است مانند: ذات خداوند، امور معقول و محسوس، وحدت موجودات، تناسخ و چگونگی و غایت آن، زندگی پس از مرگ، پاداش اعمال نیک در بهشت، اجناس و انواع موجودات جسمانی و روحانی و نام‌های آنها، طبقات چهارگانۀ جامعۀ هند، چگونگی پیدایش قوانین، علت بت‌پرستی و انواع بت‌های هندوان و توصیف آنها، معرفی وِداهای چهارگانه (متون مقدس)؛
4. باب‌های چهاردهم تا شصت‌ودوم، در موضوع علوم هندی و مسائل جهان‌شناختی، جغرافیایی، تاریخ و گاه‌شماری‌ها و مقیاس‌های مختلف بحث کرده است؛
5. باب شصت‌وسوم تا هفتادوهفتم به‌صورت مفصل آداب و رسوم چهار طبقۀ جامعۀ هندی و نیز آداب و رسوم همه مردم هند را در هنگام قربانی، زیارت، دادن صدقه، ازدواج و فرزند آوردن مطرح می‌کند و خوراکی‌ها، نوشیدنی‌ها، عیدها و روزهای مقدس آنها را معرفی می‌کند. همچنین دربارۀ برخی از اصول شرعی و فقهی و اجتماعی مردم هند در باب دعواهای حقوقی، کفارات، مواریث و حقوق وارثان و امور مربوط به اموات بحث می‌کند؛
6. از باب هفتادوهشت تا هشتاد نیز دربارۀ نجوم هندی بحث کرده است.

نوآوری

1. مطالعۀ روش‌مند

کتاب‌هایی که قبل از این اثر، دربارۀ عقاید و فرهنگ هند نوشته شده بود، فاقد ارزش روش‌شناختی و علمی بود؛ اما تحقیق ماللهند که با رجوع به منابع اصیل هندی و مشاهدۀ مشارکتی در زندگی روزمرۀ مردم نوشته شده، مطالعۀ روشمند، علمی و نوآورانه است.

2. اطلاعات وسیع و دقیق

اطلاعات وسیع، دقیق و ژرف‌بینی از نورآوری‌های این کتاب است.

3. استفاده از دانش زبان‌شناختی

در این کتاب از زبان فارسی، خوارزمی، سعدی، عربی، سریانی، عبری و سانسکریت برای تحقیق عینی استفاده شده است.

اهمیت

1. میراث فرهنگی ایرانی و اسلامی

این اثر، در دامن فرهنگ اسلامی و ایرانی تولید شده و نشان‌دهندۀ اهتمام دین اسلام به علم‌آموزی، پژوهش و تولید علم است. نویسندۀ کتاب، در فرهنگ اسلامی پرورش و در علوم مختلف مهارت پیدا کرده است و از این نظر، تحقیق ماللهند، میراثی ایرانی اسلامی محسوب می‌شود.

2. معرفی فرهنگ و تمدن هندی به جهان

در سده‌های اولیه اسلام اطلاعات اندک و ناقص بر اساس گزارش‌های غیر علمی مورخان نسبت به فرهنگ و تمدن هند وجود داشت، اما تحقیق ماللهند، مسلمانان و پژوهشگران جهان را با معارف شرقی و هندی آشنا کرد و در روابط و مناسبات علمی میان دو ملت هند و مسلمان تأثیرگذار بود.

روش تحقیق کتاب

1. روش استقرایی و مشاهده به‌عنوان رکن اصلی تحقیق؛
2. استدلال‌های عقلانی در کنار تجربه و مطالعۀ عینی؛
3. نقد و تحلیل برای رسیدن به حقیقت و یقین؛
4. نقد و اصلاح اسناد و منابع مکتوب به شیوه‌های امروزی؛
5. مصاحبه با رهبران مذاهب، علما و فیلسوفان فرقه‌های مختلف؛
6. استناد به کتاب‌های معتبر و منابع اصیل، دقت در حفظ اصالت اخبار و نقد متون ترجمه‌شده و سنت نسخه‌نویسی؛
7. بی‌طرفی و دوری از تعصب در گزارش‌ها و تحلیل‌های مردم‌شناسانه.

چاپ و ترجمه‌

1. این اثر نخستین‌بار با تصحیح و مقدمۀ «ادوارد زاخائو» آلمانی در 1887م در لندن با نام «کتاب الهند» به‌ چاپ رسید. همچنین وی این کتاب را در ١٩١٠م به انگلیسی تحت‌عنوان «هند بیرونی» و سپس به آلمانی ترجمه و چاپ کرد.
2. مترجمی بهنام «نظام‌الدین» در سال ١٩٥٨م این اثر را در حیدرآباد دَکَن تصحیح و چاپ کرد؛
3. اکبر داناسرشت و منوچهر صدوقی سها بخش‌هایی از این کتاب را به فارسی ترجمه کردند.
4. غلامرضا اعوانی دو بخش اول آن را ترجمه کرده است؛
5. این کتاب به زبان‌های روسی، هندی، اردو، مالایی و بنگالی نیز ترجمه شده است؛
6. تحقیق ماللهند تا کنون به‌صورت کامل به زبان فارسی ترجمه نشده است.

منابع

• دالوند، حمیدرضا، «تحقیق ماللهند»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1398ش.
• دهقان‌نژاد، امیر و نادری رمضان‌آباد، امین، «شناخت و بررسی تحقیق ماللهند اثر ابوریحان بیرونی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 23 آذر 1398ش.
• «شب کتاب تحقیق ماللهند ابوریحان بیرونی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 7 بهمن 1399ش.
• میرمرعشی، انوشه، «۲ قرن طلایی گنجینه معرفتی تمدن اسلامی»، جوان آنلاین، تاریخ درج مطلب: 2 دی 1401ش.
• هوشنگی، لیلا، «تحقیق ماللهند»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.