تقوای سیاسی
تقوای سیاسی، حالتی نفسانی برای اجتناب از گناهان در عرصه سیاسی.
تقوای سیاسی، غیر از تقوای فردی است و مستلزم انجام تکالیف الهی در عرصه سیاسی است.[۱] تقوای سیاسی یک حالت نفسانی است که بر انگیزه و کردار انسان اثر میگذارد. افزون بر تقوای فردی، سیاست یکی از بسترهای اجتماعی است که تقوا در آن تحقق مییابد، همانطور که تقوا در عرصه اقتصادی و فرهنگی نیز قابلیت تحقق دارد.[۲] قلمروی تقوای سیاسی، شهروندان و کارگزاران حکومت را در بر میگیرد و مجموعهای از الزامات کرداری را موجب میشود. تقوای سیاسی چون یکی از مصادیق تقوای اسلامی است، به موجب آیات و روایات فوایدی را نیز برای انسان به دنبال خواهد داشت. با این وصف، برخی افراد و مکاتب غیر اسلامی بر این باورند که تقوا قابلیت بهکارگیری در سیاست ندارد.
مفهومشناسی
«تقوا» یک اسم عربی است که از مصدر «وِقایَة» به معنای «محافظت و نگاه داشتن چیزی از زیان و آزار» اشتقاق یافته است.[۳] چون تقوا در قرآن بهطور معمول نسبت به خدای متعال بهکار رفته است، [۴] دانشمندان اسلامی تقوای الهی را در تعریف تقوا لحاظ کردهاند. مرتضی مطهری تقوا را بهعنوان یک اصطلاح قرآنی، یک حالت روحی و ملکۀ اخلاقی میداند که هرگاه این ملکه در انسان پیدا شود، قدرتی پیدا میکند که میتواند از گناه پرهیز کند، اگرچه در معرض گناه قرار داشته باشد.[۵]
با گردآوری مباحث دانشمندان اسلامی، سه دیدگاه درباره چیستی تقوای سیاسی به دست میآید:
- تقوای سیاسی به برخورداری کارگزاران حکومت از عدالت و ملکه تقوا گفته میشود.[۶]
- تقوا یعنی صیانت ذات و تقوای سیاسی به این معنا است که زمامدار و همه مقامات سیاسی باید دارای این تقوی هم باشند که هرگونه معلومات و تجارب و استعدادهای مربوط به توجیه حیات معقول مردم را داشته باشند و با کمال اخلاص آن را بهکار گیرند.[۷]
- تقوای سیاسی بهکارگیری صداقت و دلسوزی در سیاست و پرهیز از نیرنگ و فریب تعریف شده است.[۸]
قلمرو تقوای سیاسی
با توجه به تعاریفی که از تقوای سیاسی گذشت، مرتضی مطهری[۹] و محمدتقی جعفری، [۱۰] تقوای سیاسی را در حوزه سیاستمداران و کارگزاران حکومت به تصویر کشاندهاند، ولی با توجه به نگاه سید علی خامنهای تقوای سیاسی عام بوده و هر دو حوزه شهروندان[۱۱] و سیاستمداران[۱۲] را در بر میگیرد.
امکان تقوای سیاسی
کسی در امکان تحقق تقوای اسلامی در عرصه فردی شک ندارد و یک فرد میتواند تقوا را در امور خودش و گاه خانوادهاش بهکار گیرد. ولی تقوای سیاسی که به عرصه اجتماعی تعلق دارد، با شبهه عدم امکان مواجه است. رعایت تقوای دینی در جامعهای که متشکل از افراد گوناگون با انگیزهها و عقائد متنوع هستند، مشکلساز به نظر میآید. بااینحال، دانشمندان اسلامی که تقوای سیاسی را طرح کردهاند، بهکارگیری تقوا در روابط اجتماعی را ممکن میدانند. از منظر آیتالله خامنهای، تقوای سیاسی متکی به محاسبات عقلانی فرض شده است. برآمد تقوای سیاسی چیزی جز رعایت عدالت اجتماعی در صحنه جامعه نیست و عدالت اجتماعی نیز بر پایههای عقلانی استوار است.[۱۳] شهید مطهری به استعدادهای پایانناپذیر انسان برای ضرورت تقوا توجه کرده که بر اساس آن، اگر انسان مانند حیوانات ظرفیت محدود و پایانپذیری میداشت، به مقررات سیاسی احتیاج نبود. بنابراین، ظرفیت نامحدود انسان برای شکوفایی و درخشش سبب شده تا از مقررات و تقوای سیاسی و اجتماعی گریزی نباشد.[۱۴] دستور پیشوایان دینی به رعایت تقوا در خطابههای عمومی حاکی از ممکن بهشمار آوردن تقوا در روابط اجتماعی است. وصیت امام علی به تقوا که مکررا در نهجالبلاغه مشاهده میشود، گواه این گزاره است.
در سوی مقابل، دیدگاههایی را میتوان به دست آورد که تقوای سیاسی را غیرممکن یا دشوار میدانند. سوفسطاییان ارزشهای اخلاقی مثل تقوا و امثال آنها را قبول نداشتند و سقراط در اینباره با ایشان مناظره میکرده است.[۱۵] بر اساس دیدگاه سوفسطاییان که تقوا را ارزشمند نمیدانستند، قهراً تقوای سیاسی نیز بیارزش خواهد بود. مشهورترین منبعی که ناسازگاری تقوا و سیاست و بهطور کلی اخلاق در حکمرانی را فریاد زده است، کتابهای ماکیاولی است. طبق استدلال ماکیاولی، کسی که بخواهد در میان این همه ناپرهیزکاری، پرهیزکار باشد، سرنوشتی جز ناکامی نخواهد داشت.[۱۶]
الزامات تقوای سیاسی
تلاش برای تحقق آرمانهای سیاسی اسلام
تلاش برای به دست آوردن آرمانهای اسلامی مثل عدالت اجتماعی، حمایت از محرومان، تکلیف دینی بهشمار میآید و تقوای سیاسی هنگامی تحقق مییابد که افراد جامعه برای تحقّق آنها در جامعه و سیاست تلاش کنند.[۱۷]
پرهیز از قرار گرفتن در مناصب بدون شایستگی
بایستگی تقوا برای همه مدیران از شخص حاکم گرفته تا کوچکترین مدیر، احراز شایستگی آنان را موجب میشود. طبق روایتی از پیامبر اسلام، هر کس که بر مسلمین پیش بیفتد، در حالیکه میان مسلمانان، برتر از خود را میبیند، او خائن است. مضمون این روایت، بایستگی تقوای سیاسی مدیران است.[۱۸]
پرهیز از تخریب رقبا و دیگران
سیاستمداران معمولاً در مقابله با رقبای خود از هیچ اقدامی ابا نکرده و میکوشند از طریق سندهای افشاگرانه و کارشکنیها و مخالفخوانیها از موفقیت آنان جلوگیری کنند. تقوای سیاسی و تعهد اسلامی که شرط اصلی تصدی مناصب در نظام اسلامی است، چنین روشی را تقبیح میکند.[۱۹]
نفی برتری و امتیازهای قومی و نژادی
اینکه یک ملتی خودش را از سایر ملتها برتر بپندارد، نادرست است. برخلاف این پندار که یک قوم خاص را بهدلایل نژادی از دیگر اقوام برتر میشمارد، هیچ ملازمهای میان اینکه کسی به اسلام ایمان داشته باشد و میان اینکه معتقد شود یک قوم خاص مثل قوم عرب بهترین قوم است، وجود ندارد.[۲۰] برتری به حکم صریح قرآن به اموری مثل تقوا است و خداوند باتقواترین افراد را گرامیترین نزد خودش دانسته است.[۲۱]
همکاری اجتماعی بر پایه تقوا
بنابر آیهای که دستور به تقوا بر اساس نیکوکاری داده و از همکاری بر مدار گناه و عداوت بازداشته است، [۲۲] هر نوع تعاون و همکاری، دارای ارزش نیست؛ بلکه تعاون و تعامل، هنگامی ارزشمند است که بر محور تقوا و ارزشهای دینی باشد و اگر بر ضد برّ و تقوا و یا نسبت به آنها بیتفاوت باشد، هیچ ارزشی ندارد، نه ارزش مثبت و نه ارزش منفی.[۲۳]
پرهیز از تعصبات حزبی
یکی از لوازم مهم تقوای سیاسی، پرهیز از حزبگرایی کورکورانه است. در رفتار سیاسی نباید حزبگرایی اصل باشد، اقدامات ناصواب و ناشایست حزب نباید توجیه شود و از تعصب بیجا نسبت به تصمیمات نادرست حزب متبوع بایستی پرهیز کرد.[۲۴]
فواید تقوای سیاسی
زندگی سالم و حیات معقول
از منظر مرتضی مطهری، اعتماد و اطمینان متقابل که با تقوای سیاسی به دست میآید، یکی از مشخصات زندگی سالم است.[۲۵] در این چارچوب، مؤسسات اجتماعی باید بر اساس تقوا شکل بگیرند، چراکه پیمانهای اجتماعی و سیاسی تا جنبه تقدس به خود نگیرد، استحکام نمییابد.[۲۶] نباید تصور کرد که تقوا از مختصات دینداری است، بلکه تقوا لازمۀ انسانیت است. انسان اگر بخواهد از طرز زندگی حیوانی و جنگلی خارج شود ناچار است که تقوا داشته باشد و این همان چیزی است که امروزه تقوای اجتماعی و سیاسی اصطلاح کردهاند.[۲۷] از منظر محمدتقی جعفری نیز اگر تقوای سیاسی در یک جامعه وجود نداشته باشد، سایر نقاط ادارهکننده جامعه یکدیگر را خنثی کرده و آن جامعه مانند آدمهای چند شخصیتی خواهد بود، که بالاخره به جهت تنوع و تزاحم تصمیمگیرندگان، اختلال حیات معقول آن جامعه را از پای درخواهد آورد.[۲۸]
مهار طغیان کارگزاران حکومت و مردم
تقوا در قانونمداری، مهار و کنترل درونی، بیدار کردن وجدان انسانی و ترغیب کردن به سوی هنجارها نقش ارزندهای دارد. با فقدان تقوای سیاسی، مسئولان در مسیر سوءاستفاده از قدرت قرار میگیرند که از سوی مردم بهعنوان امانت در اختیار ایشان نهاده شده است. همچنین اگر تقوای سیاسی توسط مسئولان رعایت شود، مردم نیز تقوای اجتماعی را درپیش میگیرند و تقوا در سطوح و لایههای مختلف جامعه و سیاست، توسعه و پیشرفت مینماید.[۲۹]
اعتماد سیاسی
اعتماد سیاسی یکی از عناصر لازم در نظامهای مردمسالار است. برخی معتقدند در حکومتهای مردمسالار غربی از نهادسازی و مشارکت سیاسی برای ایجاد اعتماد سیاسی استفاده میشود، ولی در نظام مردمسالاری اسلامی افزون بر آن از ابزار مهم دیگری با عنوان «تقوای سیاسی» بهره گرفته میشود که منبع تولید اعتماد سیاسی خواهد بود.[۳۰]
پانویس
- ↑ . خامنهای، «بیانات در مراسم بیستوهفتمین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . خامنهای، «بیانات در دیدار مسئولان نظام»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، 1412ق، ص881.
- ↑ . سوره انفال، آیه 29.
- ↑ . مطهری، مجموعه آثار، 1368ش، ج26، ص220.
- ↑ . مطهری، مقدمهای بر حکومت اسلامی، 1402ش، ص106.
- ↑ . جعفری، حکمت اصول سیاسی اسلام، 1369ش، ص134.
- ↑ . خامنهای، «بیانات در دیدار اعضای ستادهای نماز جمعه سراسر کشور»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . مطهری، مقدمهای بر حکومت اسلامی، 1402ش، ص106.
- ↑ . جعفری، حکمت اصول سیاسی اسلام، 1369ش، ص134.
- ↑ . خامنهای، «بیانات در دیدار جمعی از ایثارگران دوران دفاع مقدس»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . خامنهای، «بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . خامنهای، «بیانات در مراسم بیستوهفتمین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . مطهری، مجموعه آثار، 1368ش، ج19، ص660.
- ↑ . مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، 1383ش، ج3، ص121.
- ↑ . ماکیاولی، شهریار، 1387ش، ص117-118.
- ↑ . خامنهای، «بیانات در مراسم بیستوهفتمین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . جعفری، حکمت اصول سیاسی اسلام، 1369ش، ص146.
- ↑ . خامنهای، «نطق در مجلس شورای اسلامی در جلسه بررسی کفایت سیاسی بنیصدر»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ . سوره حجرات، آیه 13.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، 1368ش، ج14، ص361.
- ↑ . سوره مائده، آیه 2.
- ↑ . مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، 1383ش، ج3، ص104.
- ↑ . «معنای تقوای سیاسی چیست؟»، پایگاه اینترنتی مشرقنیوز.
- ↑ . مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، 1378ش، ج1، ص491.
- ↑ . مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، 1378ش، ج17، ص241.
- ↑ . مطهری، مجموعه آثار، 1368ش، ج23، ص697.
- ↑ . جعفری، حکمت اصول سیاسی اسلام، 1369ش، ص135-136.
- ↑ . شریفزاده، «تقوای سیاسی در تحلیل قرآن»، پرتال جامع علوم و معارف قرآن.
- ↑ ردادی، «تقوای سیاسی و اعتماد سیاسی: مقایسه ظرفیت اعتمادسازی مردمسالاری دینی و لیبرال دموکراسی»، 1396ش
منابع
- اسلامی، سید حسن، «نسبت اخلاق و سیاست بررسی چهار نظریه»، در فصلنامه علوم سیاسی، شماره 26، 1383ش.
- جعفری، محمدتقی، حکمت اصول سیاسی اسلام، تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1369ش.
- خامنهای، سیدعلی، «بیانات در دیدار اعضای ستادهای نماز جمعه سراسر کشور»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ انتشار: 5 مرداد 1381ش.
- خامنهای، سیدعلی، «بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ انتشار: 17 اسفند 1402ش.
- خامنهای، سیدعلی، «بیانات در دیدار جمعی از ایثارگران دوران دفاع مقدس»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ انتشار: 29 اردیبهشت 1391ش.
- خامنهای، سیدعلی، «بیانات در مراسم بیستوهفتمین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ انتشار: 14 خرداد 1395ش.
- خامنهای، سیدعلی، «بیانات در دیدار مسئولان نظام»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ انتشار: 2 تیر 1394ش.
- خامنهای، سیدعلی، «نطق در مجلس شورای اسلامی در جلسه بررسی کفایت سیاسی بنیصدر»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ بازنشر: 31 خرداد 1360ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار القلم و دار الشامیة، 1412ق.
- ردادی، محسن، «تقوای سیاسی و اعتماد سیاسی: مقایسه ظرفیت اعتمادسازی مردمسالاری دینی و لیبرال دموکراسی»، در فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، سال بیستم، پاییز 1396ش.
- شریفزاده، باقر، «تقوای سیاسی در تحلیل قرآن»، پرتال جامع علوم و معارف قرآن، تاریخ درج مطلب: 13 اسفند 1388ش.
- ماکیاولی، نیکولو، شهریار، تهران، آگاه، 1387ش.
- مبلغی، احمد، «معنای تقوای سیاسی چیست؟»، پایگاه اینترنتی مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1391ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1383ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، 1368ش.
- مطهری، مرتضی، مقدمهای بر حکومت اسلامی، تهران، صدرا، 1402ش.
- مطهری، مرتضی، یادداشتهای استاد مطهری، تهران، صدرا، 1378ش.
- «معنای تقوای سیاسی چیست؟»، پایگاه اینترنتی مشرقنیوز، تاریخ انتشار: 17 مرداد 1391ش.