جنگل‌های زاگرس

جنگل‌های زاگرس؛ بزرگترین ناحیۀ رویشی کشور و وسیع‌ترین رویشگاه درختان بلوط در ایران.

جنگل‌های زاگرس، وسیع‌ترین و اصلی‌ترین خاستگاه درختان بلوط در ایران هستند که از اهمیتی ویژه برخوردار هستند. این منطقه از خاک ایران که امروزه «پشت‌کوه» و در گذشته «پاطاق» نامیده می‌شد، از دیرباز توسط یونانیان به «زاگرس» معروف بوده است. پس از آن، این نام، به سایر کوه‌های این منطقه از دنبالۀ کوه‌ها در ارمنستان تا نواحی غرب و جنوب غربی ایران به زاگرس معروف شدند.

گسترۀ جغرافیایی

پهنۀ رویش جنگل‌های زاگرس، در حدود 6 میلیون هکتار در ایران است که از نظر جغرافیایی، از منتهی‌الیه شمال غربی ایران (استان آذربایجان غربی) آغاز و سپس غرب (استان‌های کرمانشاه، ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و لرستان) و جنوب غرب ایران (استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و فارس) را در بر می‌گیرد. در میان 11 استان ایران که از نواحی رویشگاه زاگرسی محسوب می‌شوند، سه استان فارس، لرستان و خوزستان، وسیع‌ترین رویشگاه‌های جنگلی و درختی را دارا هستند. استان کرمانشاه نیز دارای مساحتی در حدود 527 هزار هکتار جنگل بلوط است. بزرگترین جنگل بلوط در ایران و خاورمیانه، دشت برم (در بخش مرکزی شهرستان کازرون) است که به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره یونسکو و نیز زیستگاه بیشترین تعداد گوزن‌های زرد ایرانی شناخته شده است.

دسته‌بندی جنگل‌های زاگرس

کارشناسان، منطقۀ زاگرس را بر اساس رویشگاه بلوط که از گونه‌های اصلی در این منطقه است، به دو ناحیۀ زاگرس شمالی و زاگرس جنوبی تقسیم کرده‌اند. زاگرس شمالی، رویشگاه گونه‌های بلوطی به‌نام «مازودار» بوده و زاگرس جنوبی نیز رویشگاه ویژۀ «بَرودار» است. امروزه، بیش از 90 درصد از درختان در جنگل‌های زاگرس را گونۀ «شاخه‌زاد» تشکیل می‌دهند.

علاوه بر آن، برخی از کارشناسان، انواع درختان بلوط در جنگل‌های زاگرسی را به سه گروه تقسیم کرده‌اند؛ 1. دار مازو؛ 2. بلوط ایرانی و 3. یوول.

گونۀ یوول (بلوط لبنانی)، در مناطق مرتفع و دارای خاک حاصل‌خیز و عمیق می‌روید. این گونه از درختان، در محدودۀ جغرافیایی حد شمالی زاگرس تا پایان‌یافتن محدودۀ جنگل‌های مریوان رویش دارند. گونۀ دار مازو، در محدودۀ جغرافیایی شمال غرب زاگرس تا منطقۀ گهواره (در استان کرمانشاه)، وجود داشته و تعداد اندکی از آنها نیز در استان لرستان دیده شده‌اند. گونۀ بلوط ایرانی، از شمال غربی تا جنوب شرقی رشته‌کوه زاگرس، روی انواع خاک‌ها و در تمام جهات، رویش دارند. این نوع از درختان بلوط، از بردباری اکولوژیکی بیشتری نسبت به سایر انواع درختان بلوط برخودار هستند. استان‌های ایلام، کهگیلویه و بویراحمد و استان فارس نیز دارای درختان بلوط ایرانی هستند.

موقعیت جغرافیایی

جنگل‌های زاگرس که به جوامع بلوط در ایران نیز معروف هستند، با طول 1300 کیلومتری در امتداد رشته‌کوه زاگرس، از جنوب آذربایجان غربی تا استان فارس امتداد دارند. مساحت کنونی این جنگل‌ها، در حدود 5 میلیون هکتار بوده و در ارتفاع 650 تا 2400 متر از سطح دریا قرار گرفته‌اند.

آب‌وهوا

بارندگی در جنگل‌های زاگرسی، از 600 میلی‌متر در نواحی شمالی تا 300 میلی‌متر در نواحی جنوب غرب در نوسان هستند. همچنین، این منطقه از کشور ایران، دارای اقلیم مدیترانه‌ای و نیمه‌خشک است که زمستان‌های سردی را نیز دارد.
در حقیقت، کارشناسان معتقدند که زاگرس شمالی دارای اقلیم نیمه‌مرطوب و خنک و زاگرس جنوبی نیز گرم و خشک است.

پوشش گیاهی

جنگل‌های زاگرس در ایران، علاوه بر درختان بلوط (70 درصد از درختان جنگل‌های زاگرسی)، دارای گونه‌های درختی دیگری همچون افرا، کِیکُم، بَنِه، زبان گنجشک، گلابی وحشی، وَلیک، ارغوان و درختان بادام هستند.

حیات‌وحش

از جمله پستانداران زیستگاه جنگلی زاگرس می‌توان به «سنجاب ایرانی» اشاره کرد. کارشناسان، معتقدند که جنگل‌های زاگرسی، زیستگاه بیش از 61 گونه شاخص حیوانی هستند؛ مانند کبک دری، قوچ و میش، پیشانی سفید، دارکوب سرخ، دِلیجه، بَحری، کفتار، سیاه‌گوش، گرگ، شیر ایرانی، آهو، قوچ و کبک.

خطرات طبیعی و انسانی

این جنگل‌ها، از نظر فرم جنگل‌شناسی، از جمله جنگل‌های شاخه‌زاد محسوب می‌شوند و جوامع انسانی متعددی، همواره در کنار این جنگل‌ها شکل گرفته‌اند. بنابراین، یکی از دلایل در خطر بودن جنگل‌های زاگرس، رشد جمعیت در یک قرن اخیر و نیاز جنگل‌نشینان به سوخت، منابع غذایی و زمین‌های کشاورزی بوده است. در حقیقت، با گذر زمان، بهره‌برداری‌های غیر اصولی، بسیاری از این جنگل‌ها را به مراتع و زمین‌های کشاورزی تبدیل کرده و نشانی از انبوه جنگل‌های گذشته باقی نمانده است.

از دیگر عوامل تخریب این جنگل‌ها، بندپایان و حشراتی هستند که باعث به‌هم خوردن تعادل زیستی و اکولوژیکی بوم‌سازگان زاگرس شده‌اند. آفت‌هایی همچون جوانه‌خوار، برگ‌خوار، بذرخوار بلوط و بیماری ذغالی بلوط، از جمله خطراتی هستند که جنگل‌های زاگرس را با خطرهایی بسیار مواجه کرده‌اند. امروزه، متأسفانه، 25 هزار هکتار از جنگل‌های بلوط در شهرستان‌های گرمسیری دچار آفت پروانه برگ‌خوار سفید شده‌اند. این میزان در مناطق سردسیری در حدود 35 هزار هکتار گزارش شده است.

راهکارهای حفاظتی و حمایتی

پژوهشگران بر این باورند که حفاظت از جنگل‌های بلوط در ایران، با کمک فناوری‌های زیستی می‌تواند صورت بگیرد. برای مثال، یکی از راهکارهایی که می‌تواند این طبیعت بکر در مناطق غربی و جنوب غربی را نجات دهد، استفاده از روش‌های مولکولی و زیست‌فناوری و نیز عوامل کمک‌کننده به احیای درختان بلوط است. کارشناسان، ایجاد بانک ژنی بلوط با استفاده از روش‌های مذکور، بررسی جنبه‌های کنترل بیولوژیکی آفات و تولید متابولیت‌های ثانویۀ دارویی بلوط با استفاده از روش‌های زیست‌فناورانه، از دیگر روش‌های حفاظتی این جنگل‌ها می‌دانند. روش‌هایی دیگر همچون حذف پایه‌های آلوده و تبدیل آنها به ذغال، احداث هلالی آبگیر، چِک‌دَم، مالچ‌سنگی، نهال‌کاری با گونه‌های بومی، کِشت آزمایشی گیاهان دارویی به‌منظور ایجاد ظرفیت‌های تولید جایگزین و تقویت سازگاری جنگل‌های بلوط در برابر خشکسالی، از جمله اقدامات حمایتی و حفاظتی این جنگل‌ها به‌شمار می‌روند.

پژوهش‌ها

در سال‌های اخیر، پژوهش‌های بسیاری درباره جنگل‌های زاگرس، تخریب آنها و بررسی ویژگی‌ها و راهکارهای نجات این جنگل‌ها، در مناطق مختلف ایران، صورت گرفته است که از آن جمله می‌توان به «بررسی تغییرات گسترۀ جنگل‌های زاگرس میانی»، «کشف تغییرات گسترۀ جنگل‌های زاگرس»، «پهنه‌بندی مناطق مستعد آتش‌سوزی در بوم سازمان‌های جنگلی زاگرس شمالی»، اشاره کرد.

مستندسازی

در سال‌های اخیر، مستندهای بسیاری دربارۀ جنگل‌های زاگرسی ساخته شده که از آن جمله می‌توان به مستند «جنگل‌های بلوط زاگرس»، «مستند بلوط» و مستند «آخرین درخت» اشاره کرد.

روز پاسداشت

در ایران، روز هفتم فروردین ماه، از طرف مردم و رسانه‌های مختلف در منطقۀ زاگرس، به‌نام «روز پاسداشت جنگل‌های بلوط» نام‌گذاری شده است. این اقدام، به‌منظور جلب حمایت‌ها و مشارکت‌های مردمی برای حفظ این منابع طبیعی صورت گرفته است.

منابع

• «61 گونه شاخص حیات‌وحش در جنگل‌های زاگرس مرکزی شناسایی شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 1 آبان 1393ش.
• «آشنایی با جنگل‌های زاگرس»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: 5 بهمن 1398ش.
• «پایان 6 سال بی‌برنامگی در احیای جنگل‌های زاگرس»، وب‌سایت جامعۀ خبری الف، تاریخ بارگذاری: 15 تیر 1401ش.
• جلیلی، طیبه، «کشف تغییرات گسترۀ جنگل‌های زاگرس با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و سامانه اطلاعات جغرافیایی»، پایان‌نامۀ «جنگل بلوط ایران»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 1 اردیبهشت 1401ش.
• «جنگل‌های زاگرس (جنگل‌های بلوط غرب)»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 26 شهریور 1401ش.
• حسینی ارسنجانی، محی‌الدین، «جنگل‌های بلوط دشت برم و کوهمره فارس؛ میراث گرانسنگ طبیعت سبز زاگرس»، وب‌سایت خبری تماشا، تاریخ بازدید: 26 شهریور 1401ش.
• دانشگاه صنعتی خاتم‌الانبیا بهبهان، تاریخ بازدید: 26 شهریور 1401ش.
• درویش، محمد، «تصویر ایران بدون زاگرس یا زاگرس بدون بلوط! کدام دهشتناک‌تر است؟»، وب‌سایت مهار بیابان‌زایی، تاریخ بازدید: 26 شهریور 1401ش.
• دریکوندی، آرش و دیگران، «بررسی تغییرات گسترۀ جنگل‌های زاگرس میانی با استفاده از تفسیر عکس‌های هوایی و بهره‌گیری از GIS»، فصلنامۀ اکوسیستم‌های طبیعی ایران، تاریخ بازدید: 26 شهریور 1401ش.
• دشتی، شهریار، «پهنه‌بندی مناطق مستعد آتش‌سوزی در بوم سازمان‌های جنگلی زاگرس شمالی»، مخاطرات محیط طبیعی، تاریخ بازدید: 26 شهریور 1401ش.
• «رویشگاه کوه‌های زاگرس»، وب‌سایت باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تاریخ بازدید: 26 شهریور 1401ش.
• فتحی، عیسی، «مرگ ایستادۀ جنگل‌های بلوط کهگیلویه و بویراحمد و زاگرس در سایۀ بی‌اعتباری»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ بارگذاری: 4 تیر 1401ش.
• «مستند آخرین درخت»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 26 شهریور 1401ش.
• «مستند بلوط»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 26 شهریور 1401ش.