خدابنده

خدابنده؛ شهرستانی در جنوب استان زنجان.

خدابنده یکی از شهرستان‌های استان زنجان به مرکزیت شهر قیدار (خدابنده) است. خدابنده، بزرگ‌ترین شهرستان استان زنجان به‌شمار می‌رود. در این شهر، صنعت فرش به‌ويژه فرش‌های دوپود، رونق خوبی دارد. همچنین مشاهیری چون شیخ اشراق (سهروردی) در این شهر زاده شده‌اند.

نام‌گذاری

برخی بر این باورند که نام این شهر از نام ایل خدابنده‌لو گرفته شده که زمانی در این خطه می‌زیستند. برخی معتقدند که نام خدابنده از نام سلطان محمد خدابنده (الجایتو) برگرفته شده که پس از پذیرش دین اسلام نام خود را به محمد خدابنده تغییر داد و مقبرة وی در گنبد سلطانیه است. مرکز این شهرستان با توجه به وجود آرامگاه قیدار نبی (فرزند حضرت اسماعیل) به قیدار مشهور شده است.

تاریخچه

قدمت تمدن خدابنده به هزارة چهارم و پنجم پیش از میلاد باز می‌گردد. آثار باستانی کشف شده از این شهر، بیانگر رونق و حیات این منطقه در دوران اسلامی است. سُجاس و سهرورد، دو شهر کهن خدابنده هستند که در زمان حملة مغول‌ها از میان رفته‌اند.

جمعیت‌شناسی

جمعیت شهرستان خدابنده در سرشماری عمومی سال ۱۳۹۵ش، ۱۷۳۲۶۴ نفر و جمعیت شهر قیدار نیز ۳۴۹۲۱ نفر بوده است. زبان مردم این خطه ترکی است. مردم خدابنده، مسلمان و مذهب آن‌ها شیعه است.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی؛ این شهرستان از شمال به شهرستان ابهر، از شرق به شهرستان بوئین زهرا، از جنوب‌شرقی و جنوب به شهرستان‌های رَزن و کبودرآهنگ، از جنوب‌غربی به شهرستان بیجار و از غرب به شهرستان زرین‌آباد محدود می‌شود. شهر قیدار از مرتفع‌ترین شهرهای استان زنجان است که ارتفاع برخی نواحی آن به بالای ۲۰۰۰ متر از سطح دریا می‌رسد.

آب‌وهوا؛ آب‌وهوای این شهر معتدل کوهستانی است؛ اما به‌دلیل اختلاف ارتفاع از تنوع آ‌ب‌وهوایی برخوردار است.خدابنده از نظر میزان بارندگی از جمله مناطق نیمه‌خشک به شمار می‌رود.

رشته‌کوه‌ها؛ خدابنده توسط رشته‌کوه‌های آق‌داغ از شهرستان زنجان جدا می‌شود و قله‌هایی مانند قیدار، گُوی‌قُزای و سلمان‌بینجی در آن واقع‌اند.

منابع آبی (رودها)؛ سجاس‌رود، خررود و قزِل‌اوزن در این خطه جاری هستند.

اقتصاد

این شهرستان یک‌سوم اراضی زیر کشت محصولات زراعی استان را به خود اختصاص داده و سبب شده تا خدابنده، رتبة اول میزان تولید محصولات کشاورزی را در استان داشته باشد. پرورش آبزیان نیز در سال‌های اخیر در این منطقه رواج یافته است.

ایجاد شرکت‌های تعاونی فرش و مجتمع‌های قالی‌بافی با هدف تبدیل فرش‌های خرسک به فرش‌های صنعت نساجی نیز در رشد اقتصادی خدابنده مؤثر بوده است.

فرهنگ ‌و هنر

آداب‌ورسوم؛ مردم این منطقه برای مهمان ارزش زیادی قائل هستند. پس از ورود مهمان به خانه، تمام اعضای خانواده در خدمت مهمان قرار می‌گیرند. برخی از آنها پس از چیدن سفره رنگین، اتاق را ترک می‌کنند تا مهمان به‌راحتی غذا میل کند. برخی دیگر در فاصله یک تا دو متری سفره به‌شکل دو زانو می‌نشینند و به مهمان تعارف می‌کنند تا غذای بیش‌تری بخورد. صاحب‌خانه پس از مهمان، غذا می‌خورد.

مشاهیر؛ از مشاهیر این شهر می‌توان به ابوالفتوح شهاب‌الدین محمد سهروردی معروف به شیخ اشراق (از فیلسوفان بزرگ جهان اسلام)،‌ دکتر سعدالله نصیری قیداری (سازندة اولین تلسکوپ رادیویی)، خانم دکتر ویکتوریا جهان‌شاهی افشار (عضو هیئت علمی دانشگاه هنر)، شیخ آقامحمد ذوالقدر (یکی از فضلای بزرگ قرن معاصر) و ملا قربان‌علی ارقینی (از فقهای شیعة قرن ۱۳ و ۱۴ قمری) اشاره کرد.

سوغات و صنایع‌دستی؛ صنعت فرش به ویژه فرش‌های دوپود این شهر از موقعیت ویژه‌ای برخوردار هستند. فرش افشار که توسط بافندگان منطقه افشار تولید می‌شود، شهرت جهانی داشته و یک محصول صادراتی است.

آموزش و پژوهش

از مراکز آموزش عالی این منطقه می‌توان به دانشگاه آزاد اسلامی، پیام‌نور و علمی - کاربردی اشاره کرد.

همچنین در این شهرستان مدرسه علمیه امام صادق برای طلاب برادر و مدرسه علمیه معصومیه برای طلاب خواهر فعالیت دارند.

تقسیمات کشوری

خدابنده در سال ۱۳۴۸ش به شهرستان تبدیل شد. شهرستان خدابنده از چهار بخش مرکزی، افشار، بزینه‌رود و سجاس‌رود، از چهار شهر قیدار، گرماب، زرین‌رود و سجاس و ۱۰ دهستان تشکیل شده است.

جاذبه‌های گردشگری

غار کتله‌خور؛ کتله‌خور یکی از زیباترین غارهای ایران است. این غار از نظر قدمت، وسعت، تعداد طبقات و تنوع در تشكیل قندیل‌ها، از منحصربه‌فردترین غارهای آهکی دنیا محسوب می‌شود. این غار مسیرهای کشف نشده بسیاری دارد و انتهایی برای آن یافت نشده است.

سد کرسف؛ سد کرسف یا سد امیر در مسیر رود شور در شهر خدابنده ساخته شده است. بر اساس آثار کشف‌شده از این بنا، قدمت آن به دوران ساسانیان باز می‌گردد و در دوران حکومت قاجاریه مرمت و بازسازی شده است.

مسجد جامع سجاس؛ مسجد هزار سالة شهر سُجاس از معدود بناهایی بود که از خرابی‌های مغول در امان ماند. این اثر به‌عنوان نماد شهرستان خدابنده محسوب شده و یکی از آثار ملی ایران محسوب می‌شود.

غار زرین؛ این غار در شهر زرین‌رود شهرستان خدابنده واقع شده است. ورودی این غار در ارتفاع ۱۸۵۰ متر از سطح دریا قرار دارد.

گورستان تاریخی سجاس؛ این گورستان به قبرستان شهدا معروف است.

مقبرة قیدار نبی؛ قدمت این بقعه به سال ۷۱۹ق باز می‌گردد. این آرامگاه توسط بلغار خاتون (همسر ارغون شاه ایلخانی) بازسازی شده است. ضریح این مقبره از چوب است که با نقاشی‌های دورة ایلخانی تزیین شده است.

روخانه سُجاس؛ این رودخانة به‌نسبت آب‌دار از زمین‌های مجیدآباد خدابنده سرچشمه گرفته و با دریافت آب رودهای محلی از دو آبادی سجاس و قلابر پایین، گذر می‌کند و در انتها به قزل‌اوزن می‌ریزد.

چشمه‌های بالخی بلاغ؛ این چشمه‌ها در سمت جنوب شرقی قیدار قرار گرفته است.

کوه مروه علی‌آباد؛ این کوه در محدودة روستای پیرگاوگل قرار دارد. در این کوه شواهد و آثاری به‌دست آمده که نشان دهندة حضور انسان در این منطقه در قبل از دوران پارینه‌سنگی یعنی حدود ۴۰ هزار سال قبل است.

تپة قره‌قوش‌لان؛ این تپه یکی از ارتفاعات شهر خدابنده است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دهستان کرسف؛ کرسف یکی از پرجمعیت‌ترین روستاهای خدابنده است. این دهستان چشمه‌سارهای فراوان، جنگل‌ها و باغ‌های میوة بسیاری دارد. سابقة تاریخی این دهستان به دوران حکومت مادها باز می‌گردد. امامزاده عبدالله، حسینیه کرسف، سد تاریخی امیر، قلعه فریک بولاغی از آثار مهم تاریخی کرسف هستند.

روستای آغوزلو؛ این روستا در ۳۰ کیلومتری شهر قیدار واقع شده است. عمدة فعالیت مردمان این شهر کشاورزی و دامداری است و شیرة انگور این روستا به‌دلیل انگورهای خاص آن بسیار معروف و محبوب است.

مکان‌های باستانی دیزلیج و یازلی داش سهرورد؛ کتیبة سنگی یازلی داش در باغ‌های جنگلی خدابنده شامل نقوش انسانی و خطوط دورة اسلامی است که نقوش آن شباهت زیادی به نقوش دوران پیش از تاریخ دارد.

از دیگر جاذبه‌های گردشگری خدابنده می‌توان به امامزاده یحیی (نوه امام سجاد)، امامزاده فاطمه و پیر مقصود، چشمه قطور بلاغی، چشمه بالخلی‌بلاغی، معدن سنگ روستای بزین، بقعه سلطان جعفر، چشمه و کوه در روستای زرنداز، یکه‌دره محمدخلج، پنجه‌علی در کوه قیدار، امامزاده غفار، جنگل‌ها و مزارع حومه دوتپه، توپقره، پارک جنگلی عالی‌قاپو، آبشار شارشار و سد خاکی محمودآباد و قانلو اشاره کرد.

منابع

• «آغولو-خدابنده-زنجان»، وب‌سایت ایران ویلیج، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردین ۱۳۹۱ش.
• «اقامتگاه بوم‌گردی سهرورد»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «پناهگاه ۴۰ هزار ساله در استان زنجان کشف شد»، خبرگزاری مهر ، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۸۸ش.
• «پیام‌نور»، وب‌سایت دانشگاه پیام‌نور قیدار، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «تاریخچه شهرستان»، وب‌سایت فرمانداری شهرستان خدابنده، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «تپه قره‌قوش‌لان»، وب‌سایت بزنیم بیرون، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «جدول تقسیمات کشوری استان به تفکیک عناصر تقسیماتی»،‌ معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم کشور، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
• جغرافیای استان زنجان، تهران، وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۸۱ش.
• جغرافیای کامل ایران، تهران، وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۶۶ش.
• «خدابنده کجاست؟ از پیش شماره این شهر تا مناطق گردشگری و مشاهیر آن»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۷ آبان ۱۴۰۰ش.
• «خدابنده» وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «دانشگاه علمی کاربردی»، وب‌سایت صدای مشاور، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «دیدنی‌های خدابنده و بهترین مکان‌های این منطقه برای گردشگری»،‌ وب‌سایت دیجیاتور، تاریخ درج مطلب: ۱۶ اسفند ۱۳۹۹ش.
• «رودخانه سجاس»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۳۹۵ش.
• «سرانه فضای سبز شهرستان خدابنده را افزایش می‌دهیم»، پایگاه زنجان نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۹۹ش.
• «شهر خدابنده»، وب‌سایت گردش، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «شهر کرسف»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مرداد ۱۳۹۳ش.
• «صنایع‌دستی شهرستان خدابنده»، وب‌سایت فرمانداری شهرستان خدابنده، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «غار زرین»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «غار کتله‌خور»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «کتیبه و قلعه‌هایی با نقوش اسلامی در خدابنده+تصاویر»، شبکه اطلاع‌رسانی دانا آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردین ۱۳۹۵ش.
• «کشاورزی»، وب‌سایت فرمانداری شهرستان خدابنده، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• گودرزی، نسیبه، «مسجد جامع سجاس»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «گورستان تاریخی سجاس»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «مدرسه علمیه امام صادق خدابنده افتتاح شد»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مهر ۱۴۰۰ش.
• «مدرسه علمیه معصومیه قیدار»، وب‌سایت مدیریت حوزه علمیه خواهران، تاریخ درج مطلب: ۲۲ بهمن ۱۳۹۹ش.
• «نتایج سرشماری جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال ۱۳۹۵»، وب‌سایت درگاه ملی آمار، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• نشریۀ تاریخ تأسیس‌دار، تهران، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت کشور، ۱۳۷۸ش.
• «واحد خدابنده»، وب‌سایت دانشگاه آزاد واحد خدابنده، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «همه چیز درباره استان زنجان»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.