خواجه نصيرالدين طوسى
خواجه نصيرالدين طوسى، دانشمند مشهور ایرانی در سدۀ هفتم هجری.
خواجه نصيرالدين طوسی، فقيه، محقق، متکلم و رياضي‌دان مشهور ایرانی است که آثار زیادی در حوزۀ فلسفه، کلام، اخلاق و ریاضیات نوشته و در رشد و گسترش فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی نقش مؤثری داشته است.
نام‌گذاری
نام این دانشمند مسلمان، «محمد» و کنیۀ وی «ابوجعفر» است و با القاب «نصیرالدین»، «محقق طوسی»، «استاد البشر» و «خواجه» شهرت دارد. نام محمد را پدر وی با تفأل به قرآن انتخاب کرده است.[۱] او با لقب «خواجه» بیشتر شهرت دارد. واژۀ «خواجه» در فارسی بهمعنای آقا، بزرگ، حکیم، دانا و عالم است. ایرانیان در قدیم دانشمندان بزرگ و افراد باشخصیت را خواجه می‌گفتند؛ مانند خواجه نظام‌المک طوسی و خواجه حافظ شیرازی.[۲]
کودکی و نوجوانی
خواجه نصیرالدین فرزند «شيخ وجيه‌الدين» در یازدهم جمادی‌الاولی 597ق در شهر طوس خراسان بزرگ به دنیا آمد. پدر او که از علمای بزرگ شهر قم بود با خانواده برای زیارت امام رضا به مشهد سفر کرده بود و هنگام بازگشت به زادگاه، به‌علت بیماری همسرش در شهر طوس ساکن شد.[۳] کودکی و نوجوانی خواجه نصیر در این شهر سپری شد و خواندن و نوشتن، قرآن، قواعد زبان فارسی، مقدمات ادبیات عرب، معانی، بیان و حدیث را در شهر طوس از پدر خود آموخت. مادر او نیز در خواندن قرآن و متون فارسی به وی کمک می‌کرد. پس از آن با راهنمایی پدر، نزد «نورالدین علی بن محمد شیعی» از عالمان و استادان برجستۀ آن دوره، مقدمات ریاضی، حکمت و منطق را فرا گرفت.[۴]
جوانی
خواجه نصیر در جوانی و زمانی که تازه یک‌سال از درگذشت پدر وی گذشته بود برای تکمیل تحصیلات خود به نیشابور رفت. نیشابور در آن زمان مرکز علمی و محل اجتماع دانشمندان بزرگ بود. او در نیشابور، كتاب «اشارات» ابن‌سینا را نزد «فریدالدین داماد» و کتاب «قانون» ابن‌سینا را نزد «قطب‌الدین مصری شافعی» و عرفان را از «عطار نیشابوری» فرا گرفت.[۵]
ازدواج
خواجه نصیرالدین در سال 628ق با دختر «فخرالدین نقاش» به‌نام «نرگس» ازدواج کرد که حاصل آن سه فرزند پسر بود.[۶]
سفرهای علمی و تحصیلی
خواجه نصیرالدین که همواره دنبال کسب علم بیشتر بود، برای تکمیل تحصیلات به ری، قم، اصفهان و عراق سفر کرد و با بزرگان علم و اندیشه آشنا شد. او در عراق، فقه را از «معینالدین سالم بن بدران مصری مازنی» که از شاگردان «ابن‌ادریس حلی» و «ابن‌زهره حلبی» بود، فرا گرفت و در سال 619ق از استاد خود اجازۀ نقل روایت دریافت کرد. همچنین خواجه مدتی را در فقه نزد «علامۀ حلی» شاگردی کرده و نجوم و علم ریاضی را از «کمال‌الدین موصلی» فرا گرفت. او پس از تکمیل تحصیلات، به زادگاه خود بازگشت.[۷]
سیرۀ اخلاقی
خواجه نصیرالدین را انسانی متواضع، متعهد، کریم و سخاوت‌مند معرفی کرده‌اند. با مردم، خوش‌رو بود و در روابط و تعاملات اجتماعی خود، همیشه تعهد اخلاقی و عملی داشت. [۸]
خواجه نصیر و حملۀ مغولان
الف) حضور در قعلۀ اسماعیلیه
دوران خواجه نصیرالدین، زمان حملۀ مغولان به ایران بود. او که برای رهایی از این آشوب، مکان امنی برای ادامۀ تحقیقات و کارهای علمی خود می‌خواست، دعوت «ناصرالدین» حاکم «قهستان» را پذیرفت و به یکی از قلعه‌های اسماعیلیان در قزوین پناه برد.[۹] او حدود ۲۶ سال را در آنجا زندگی کرد و به تألیف و شرح کتاب‌ها مشغول شد. اخلاق ناصری، شرح اشارات ابن‌سینا، رسالۀ معینیه، روضة‌القلوب، تجریدالاعتقاد، رسالۀ تولی و تبری، نمونه‌ای از آثار خواجه در این مدت است.[۱۰]
ب) راه‌یابی به دربار هلاکوخان
هنگامی که قلعه‌های اسماعیلیه به تصرف مغولان درآمد، خواجه نصیر تسلیم هلاکوخان شد و از مرگ نجات پیدا کرد. سپس به‌دلیل علم و دانش و حسن تدبیری که داشت، به دربار هلاکوخان راه یافت و جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. او در دربار از خواص و مشاوران ارشد هلاکوخان شد و با استفاده از موقعیت خود خدمات زیادی در تمدن و فرهنگ اسلامی و ایرانی انجام داد[۱۱] که برخی از آنها عبارتند از:
- کارهای علمی و فرهنگی و نگارش کتاب‌های ارزشمند؛
- جلوگیری از سوزاندن کتابخانه بزرگ «حسن صباح» در «قلعۀ الموت» به‌دست مغولان؛
- نجات جان دانشمندانی مثل «ابن ابی‌الحدید»، «موفق الدوله» و «عطاملک جوینی» که مورد غضب و خشم مغولان قرار گرفته بودند؛
- زمینه‌سازی برای جذب و حل‌شدن قوم مغول در فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی؛
- فراهم‌سازی شرایط تبلیغی برای مسلمان‌شدن مغولان؛
- جلوگیری از تهاجم مغول‌ها به سایر کشورهای مسلمان.[۱۲]
دیدگاه‌ها
1. انسان‌شناسی
به‌نظر خواجه نصیرالدین، انسان حیوانی اجتماعی است و منشأ گرایش انسان به جامعه، تأمین نیازهای اولیه و ثانویه آن است. به‌نظر او، انسان در بقای نوع خود، نیازمند، آفریده شده است و تأمین نیازهای اولیۀ انسان مانند غذا، لباس و مسکن بدون همکاری همنوعان و تشکیل جامعه امکان‌پذیر نیست.[۱۳]
2. سیاسی
به‌نظر خواجه نصیرالدین طوسی، سياست دارای سه منشأ «غريزه»، «عقل» و «شرع» است و میان دین و سیاست پیوند ناگسستنی وجود دارد؛ منشأ غریزه چون بر قوای شهویه و غضبیه استوار است، ممکن است در افراد انگیزه‌های مختلف ایجاد کند و باعث تعارض و ستیزه‌جویی در جامعه شود. بنابراین، به سیاست و حکومت نیاز است تا با وضع قوانین، افراد را به رعایت اعتدال و نظم در جامعه وا دارد. منشأ عقل، پس از تنظيم روابط افراد، به سامان‌دهی جامعه سياسی می‌پردازد؛ زیرا دوام جامعۀ سياسی، به چنين مرحله‌ای از تدبير نياز دارد تا بر اساس آن حکومت قوام يابد. منشأ شرع، مرتبه‌ای از مصالح و مفاسد نوعی انسان در جامعه سياسی است که عقل مردم در ادراك آنها مستقل نيست. به همین دلیل، خداوند انبيا را مبعوث کرده است تا آنها هدايت جمعی انسان را به‌عهده بگيرند.[۱۴]
3. اقتصادی
به اعتقاد خواجه، هرکس باید به‌اندازۀ نیاز متعارف خود در جامعه از کالاها و خدمات ضروری استفاده کند. او دیدگاه‌های اقتصادی خود را با ادبیات اسلامی بیان می‌کند و در توضیح «مواسات» می‌نویسد که منظور از آن، مصرف اشتراکی است. همچنین «قناعت» بهمعنای استفاده از کالا در حد ضرورت است و «صلۀ رحم» را برقراری یک سیستم اشتراک اقتصادی در بین فامیل می‌داند. خواجه معتقد است که عدالت در جامعه، قلب اقتصاد و سایر مسائل اقتصادی، اندام‌های فرعی آن است. به‌نظر او، وجود هر نوع استثمار و بی‌عدالتی، بهمعنای بیماری قلب اقتصاد است.[۱۵]
شاگردان
- جمال‌الدین حسن بن یوسف مطهر حلی (علامۀ حلی) از دانشمندان بزرگ شیعه که کتاب‌ها و شرح‌های زیادی در علوم مختلف نوشته است؛
- ابن‌میثم کمال‌الدین میثم بن علی بحرانی (شارح نهج البلاغه)؛
- محمود بن مسعود بن مصلح شیرازی، معروف به «قطب‌الدین شیرازی»؛
- کمال‌الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی معروف به ابن‌الفُوَطی؛
- سید رکن‌الدین استرآبادی؛
- ابراهیم حموی جوینی؛
- اثیرالدین اومانی؛
- مجدالدین مراغی؛
- مجدالدین طوسی.[۱۶]
آثار
خواجه نصیرالدین طوسی، حدود 190 کتاب و رساله در رشته‌های فقه، تفسیر، عرفان، کلام، فلسفه، ستاره‌شناسی، تعلیم و تربیت، اخلاق، جغرافیا، معدن‌شناسی، فیزیک و پزشکی نوشته است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:[۱۷]
- تجرید العقاید، در موضوع علم کلام نوشته شده که به‌دلیل اهمیت آن، مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته و چندین شرح برآن نوشته شده است؛
- شرح اشارات که شرحی بر اشارات بوعلی سینا است؛
- قواعد العقاید، در موضوع اصول عقاید؛
- اخلاق ناصری؛
- اوصاف الاشراف؛
3تحریر اقلیدس؛
- تحریر مَجِسطی؛
- اساس الاقتباس؛
- زیج ایلخانی؛
- اثبات الجواهر؛
- ثبات اللوح المحفوظ؛
- اشکال الکرویه؛
- شرح اصول کافی؛
- رساله‌ای در کلیات طب (پزشکی)؛
- تجرید الهندسه.[۱۸]
نوآوری‌ها
- تأسیس اولین رصدخانۀ جهان (رصدخانۀ مراغه)؛ این رصدخانه با بیست منجم از سراسر دنیای اسلام زیر نظر خواجه نصیرالدین طوسی ساخته شده که به احتمال زیاد نخستین رصدخانه در جهان است؛
- معرفی «مثلثات» به‌عنوان دانش مستقل؛ خواجه نصیر با تألیف کتاب «الشکل القطاع» علم مثلثات را گسترش داد و آثار او دربارۀ مثلثات در سدۀ شانزدهم میلادی به زبان فرانسوی ترجمه شد؛
- نوشتن شرح بر آثار دانشمندان بزرگ رشتۀ ریاضی مانند ارشمیدس و بطلمیوس؛
- اختراع وسیلۀ «ذات‌الحق بزرگ» که از مهم‌ترین وسایل نجومی قدیمی است. این وسیله، علاوه بر رصد ستارگان و تعیین مختصات آنها، بسیاری از مسائل نجوم از جمله تبدیل مختصات افقی و استوایی و دایرة‌البروجی به یكدیگر را حل می‌كرد؛
- اختراع وسیلۀ «ذات الجیب» که ارتفاع و سینوس ستارگان را رصد می‌کند؛
- اختراع دستگاه «ذات السمت» که وسیله‌ای برای تعیین سمت اجرام است؛
- اختراع ابزار «رُبع جداری» که بزرگ‌ترین ابزار ستاره‌شناختی ایران قدیم است.[۱۹]
جایگاه علمی
خواجه نصیرالدین طوسی در ایران و جهان شهرت زیادی دارد و به‌واسطۀ آثار زیادی که در رشته‌های مختلف تألیف کرده، ازجایگاه علمی ممتازی برخوردار است. «آگوست كنت»، جامعه‌شناس مشهور فرانسوی، در تقویمی كه از پیشگامان «فلسفۀ تحققی» ترتیب داده است، نام خواجه نصیرالدین را بر یكی از روزها و اسم ابن‌سینا را بر یكی دیگر از روزها گذاشته است که نشان‌دهندۀ جایگاه علمی وی در جهان است.[۲۰]
درگذشت
خواجه نصیرالدین طوسی، در هجدهم ذی‌الحجه ۶۷۲ق، در بغداد درگذشت و بنابر وصیت وی، در کاظمین به خاک سپرده شد.[۲۱]
یادبود و افتخارات
- دهانۀ آتش‌فشانی۶۰ كیلومتری در نیم‌كرۀ جنوبی ماه، یك سیارۀ کوچک كه در سال 1979م، توسط ستاره‌شناس روسی «نیكلای استفانویچ چرنیخ» كشف شده و یک کوه در كرۀ ماه که توسط دوربین دیده شده است، به‌نام «خواجه نصیرالدین طوسی» نام‌گذاری شده است؛[۲۲]
- یک دانشگاه در تهران و رصدخانۀ «شامخای» در جمهوری آذربایجان، به‌نام «خواجه نصیرالدین طوسی» نام‌گذاری شده‌اند؛
3. پنجم اسفند ماه، سال‌روز تولد خواجه نصیرالدین طوسی، روز «مهندس» نامیده شده است.[۲۳]
پانویس
- ↑ وفایی، «خواجه نصیرالدین طوسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ روشنایی، «نابغۀ بزرگ جهان اسلام»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد.
- ↑ وفایی، «خواجه نصیرالدین طوسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ وفایی، «خواجه نصیرالدین طوسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ وفایی، «خواجه نصیرالدین طوسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ روشنایی، «نابغۀ بزرگ جهان اسلام»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد.
- ↑ وفایی، «خواجه نصیرالدین طوسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ وفایی، «خواجه نصیرالدین طوسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «خواجه نصیرالدین طوسی؛ اعجوبه ریاضی و نجوم»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ روشنایی، «نابغۀ بزرگ جهان اسلام»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد.
- ↑ «خواجه نصیرالدین طوسی؛ اعجوبۀ ریاضی و نجوم»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ وفایی، «خواجه نصیرالدین طوسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ یوسفی‌راد، «انديشۀ سياسي خواجه نصيرالدين طوسي»، وب‌سایت صراط مبین.
- ↑ یوسفی‌راد، «انديشۀ سياسي خواجه نصيرالدين طوسي»، وب‌سایت صراط مبین.
- ↑ كفشگر جلودار، «خواجه نصیرالدین طوسی»، وب‌سایت پژوهه.
- ↑ وفایی، «خواجه نصیرالدین طوسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ كفشگر جلودار، «خواجه نصیرالدین طوسی»، وب‌سایت پژوهه.
- ↑ روشنایی، «نابغۀ بزرگ جهان اسلام»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد.
- ↑ روشنایی، «نابغۀ بزرگ جهان اسلام»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد.
- ↑ روشنایی، «نابغۀ بزرگ جهان اسلام»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد.
- ↑ «خواجه نصیرالدین طوسی؛ اعجوبۀ ریاضی و نجوم»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ روشنایی، «نابغۀ بزرگ جهان اسلام»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد.
- ↑ «مروری بر زندگی خواجه نصیرالدین طوسی به مناسبت روز مهندسی»، خبرگزاری ایسنا.
منابع
- «خواجه نصیرالدین طوسی؛ اعجوبه ریاضی و نجوم»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1400ش.
- روشنایی، علی‌رضا، «نابغۀ بزرگ جهان اسلام»، وب‌سایت روزنامۀ اعتماد، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1401ش.
- كفشگر جلودار، حسين، «خواجه نصیرالدین طوسی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
- «مروری بر زندگی خواجه‌نصیرالدین طوسی به مناسبت روز مهندسی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۷ش.
- وفایی، عبدالوحید «خواجه نصیرالدین طوسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 4 مرداد 1385ش.
- یوسفی‌راد، مرتضی، «انديشۀ سياسي خواجه نصيرالدين طوسي»، وب‌سایت صراط مبین، تاریخ بازدید: 28 بهمن 1401ش.