استخوان لای زخم گذاشتن

استخوان لای زخم گذاشتن؛ مَثلی برای اشاره به افرادی که با اشکال‌تراشی مانع پیشرفت دیگران می‌شوند.

ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» برای توصیف افرادی به‌کار می‌رود که با ایجاد مشکل و مانع، از پیشرفت کارها جلوگیری می‌کنند. همچنین این اصطلاح، دربارۀ کسانی استفاده می‌شود که با حیله‌گری و ایجاد اشکال، روند پیشرفت دیگران را کند کرده و باعث بلاتکلیفی می‌شوند. این عمل ناشی از بی‌تدبیری یا منفعت‌طلبی افراد است.

تعریف ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن»

ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» از وضعیت استخوانی گرفته شده است که درون زخم قرار می‌گیرد و باعث درد بیشتر و بهبود دیرتر می‌شود. استخوان در این ضرب‌المثل نماد چیزی است که نه‌تنها به بهبودی کمک نمی‌کند، بلکه شرایط را بدتر هم می‌کند. استخوان به‌عنوان چیزی سخت و دردناک، نمادی از رفتارها یا گفتارهایی است که به‌جای التیام، باعث رنج بیشتر می‌شوند.

ریشه ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن»

داستان «قصاب و حکیم» از حکایت‌های معروفی است که ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» را به‌خوبی نشان می‌دهد:

روزی روزگاری، قصابی مشغول کار با ساطور بود که دستش را برید و خون زیادی از زخمش جاری شد. همسایه‌ها او را نزد حکیم شهر بردند. حکیم پس از ضدعفونی کردن زخم، متوجه یک استخوان کوچک در آن شد، اما از بیرون آوردن آن صرف‌نظر کرد و دست قصاب را با همان وضعیت بست و به او گفت که زخمش عمیق است و باید هر روز برای پانسمان به او مراجعه کند. از آن روز به بعد، قصاب هر روز مقداری گوشت به حکیم می‌داد و حکیم هم زخم او را پانسمان می‌کرد، اما زخم قصاب هرگز خوب نمی‌شد.

مدتی بعد، حکیم برای مداوای بیماری به سفر رفت و پسرش که طبابت را از او آموخته بود، به جای او نشست. قصاب طبق معمول، نزد حکیم رفت، اما این بار پسر حکیم متوجه استخوان لای زخم شد و آن را بیرون آورد و زخم او را مداوا کرد و به قصاب گفت که زخمش به زودی خوب می‌شود. دو روز بعد، قصاب با خوشحالی نزد پسر حکیم آمد و گفت که او بهتر از پدرش مداوا می‌کند و زخمش بسیار بهتر شده‌ است. پسر حکیم نیز زخم را ضدعفونی و پانسمان کرد و به قصاب گفت که دیگر نیازی به مراجعه ندارد.

پس از چند روز، حکیم از سفر بازگشت. وقتی همسرش سفره را پهن کرد، متوجه شد که غذا گوشت ندارد. با تعجب پرسید که چرا غذا گوشت ندارد؟ همسرش گفت از وقتی که حکیم رفته، پسرش هم گوشتی نخریده‌ است. حکیم از پسرش پرسید که آیا قصاب به او مراجعه نکرده‌ است؟ پسر حکیم با خوشحالی گفت که قصاب آمده و او زخمش را بسته و استخوان را بیرون آورده‌ است. حکیم آهی کشید و گفت از امشب غذای ما دیگر گوشت ندارد و توضیح داد که خودش استخوان را در زخم باقی گذاشته بود تا قصاب هر روز به نزد او بیاید و به او گوشت بدهد.

کاربرد ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن»

ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» بیشتر در مواقعی استفاده می‌شود که فردی به‌جای همدلی یا کمک، با رفتار یا گفتارش موجب آزار بیشتر طرف مقابل خود می‌شود. این ضرب‌المثل هشدار می‌دهد که در مواجهه با مشکلات دیگران، باید به‌گونه‌ای رفتار کرد تا دردشان بیشتر نشود. به‌طور مثال اگر کسی بعد از یک شکست عاطفی یا مالی، مدام به او یادآوری شود که چقدر اشتباه کرده است، این کار مانند «استخوان لای زخم گذاشتن» است یا مثلا اگر کسی در حال بهبودی از یک بیماری یا آسیب باشد و دیگری مدام او را سرزنش کند که چرا مراقب خود نبوده که گرفتار این بیماری نشود، این رفتار نیز مصداق این ضرب‌المثل است.

بن‌مایه‌های ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن»

ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» دارای بن‌مایه‌ها و مفاهیم عمیقی است که به رفتارهای انسانی، روابط اجتماعی و اخلاقیات مرتبط می‌شود. برخی از این بن‌مایه‌ها عبارتند از:

• آزار و رنج بیشتر: این ضرب‌المثل به رفتارهایی اشاره دارد که باعث افزایش درد و رنج دیگران می‌شود و فرد به‌جای تسکین یا بهبود وضعیت، با رفتار یا گفتارش شرایط را بدتر کرده و موجب تشدید مشکلات دیگران می‌شود.
• عدم همدلی و بی‌تفاوتی: از دیگر بن‌مایه‌های این ضرب‌المثل، نبود همدلی و درک احساسات دیگران است. فردی که «استخوان لای زخم می‌گذارد»، نسبت به درد و رنج دیگران بی‌تفاوت بوده یا حتی از آن سوءاستفاده نیز می‌کند. مفهوم این ضرب‌المثل اهمیت همدلی و مراقبت از احساسات دیگران در روابط انسانی را نشان می‌دهد.
• سوءاستفاده از موقعیت‌های ضعف: این ضرب‌المثل به رفتارهایی اشاره دارد که در آن فرد از موقعیت ضعف یا آسیب‌پذیری دیگران سوءاستفاده کرده و به‌جای حمایت، با رفتار یا گفتارش باعث تحقیر یا آزار بیشتر می‌شود. این بن‌مایه نشان‌دهندۀ اهمیت اخلاق و انصاف در برخورد با دیگران است.
• تاخیر در بهبودی: استخوان لای زخم گذاشتن نه‌تنها درد را بیشتر می‌کند، بلکه بهبودی را نیز به تاخیر می‌اندازد. این مفهوم به رفتارهایی اشاره دارد که مانع از حل مشکلات یا التیام زخم‌های عاطفی می‌شود. همچنین این بن‌مایه یادآور این نکته است که گاهی رفتارهای نادرست می‌تواند روند بهبودی دیگران را کند یا متوقف کند.
• انتقاد نابجا و سرزنش: یکی دیگر از بن‌مایه‌های این ضرب‌المثل، انتقاد یا سرزنش نابجا است. وقتی کسی در شرایط سختی قرار دارد، سرزنش یا یادآوری اشتباهاتش تنها باعث افزایش ناراحتی او می‌شود. این مفهوم نشان‌دهندۀ اهمیت زمان‌شناسی و دقت در برخورد با دیگران است.
• تضاد بین کمک و آزار: این ضرب‌المثل تضاد بین رفتارهای کمک‌کننده و آزاردهنده را نشان می‌دهد. در حالی که انتظار می‌رود افراد در مواجهه با مشکلات دیگران حمایت‌کننده باشند، برخی با حیله‌گری و نیرنگ به‌جای آن، باعث آزار بیشتر می‌شوند و این بن‌مایه بر اهمیت رفتارهای مثبت و سازنده در روابط انسانی تاکید می‌کند.
• اشکال‌تراشی و بلاتکلیفی: اشکال‌تراشی و ایجاد تعلل در حل مشکلات موجب می‌شود تا افراد در حالت بلاتکلیفی قرار بگیرند.
• تصویرسازی دقیق: بن‌مایۀ دیگر این ضرب‌المثل، تصویرسازی دقیق و ملموس آن است. استخوان به‌عنوان چیزی سخت و دردناک، نمادی از رفتارها یا گفتارهایی است که به‌جای التیام، باعث رنج بیشتر می‌شوند. این تصویرسازی به درک بهتر مفهوم ضرب‌المثل کمک می‌کند.

کاربردهای ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» در زندگی سیاسی‌اجتماعی ایرانیان

ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» در زندگی سیاسی و اجتماعی ایرانیان کاربردهای فراوانی دارد، زیرا این ضرب‌المثل به رفتارهایی اشاره دارد که به‌جای کمک به بهبود شرایط، باعث تشدید مشکلات یا ایجاد تنش بیشتر می‌شوند. برخی موارد آن عبارتند از:

مشکل‌تراشی برخی مسئولان و سیاست‌مداران در حل مشکلات مردم

در فضای سیاسی، این ضرب‌المثل می‌تواند به رفتار سیاست‌مدارانی اشاره کند که به‌جای حل مشکلات مردم، با تصمیمات نادرست یا بی‌توجهی، موجب تشدید بحران‌ها می‌شوند. به‌عنوان مثال، کار مسئولانی که به‌جای حل مشکلات مردم و نظام و یا پذیرش ناتوانی خودشان، تمام تقصیرها و مشکلات را به گردن نظام می‌اندازند یا از تعابیری مانند «نمی‌گذارند کار کنیم»، استفاده می‌کنند مصداق ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» است؛ زیرا این رفتارها به‌جای بهبود شرایط، تنها درد و رنج را بیشتر می‌کند.

تضعیف سرمایه اجتماعی با نشر شایعات و سیاه‌نمایی

در فضای رقابت‌های سیاسی، گاهی اوقات گروه‌ها یا جناح‌های مختلف به‌جای همکاری برای حل مشکلات ملی، به تخریب یکدیگر از راه‌هایی مانند افشاگری‌های بی‌مورد، تحریک احساسات عمومی و انتشار شایعات می‌پردازند. این رفتارها مصداق بارز «استخوان لای زخم گذاشتن» است. چون به‌جای بهبود شرایط، موجب بی‌اعتمادی عمومی، ناامیدی و نارضایتی مردم، دو قطبی کردن جامعه، تضعیف وحدت ملی و ایجاد بی‌تفاوتی دربارۀ سرنوشت عمومی می‌شود. یک نمونۀ آشکار این نوع رفتارها صحبت‌های برخی از جناح‌های سیاسی و کاندیداهای ریاست جمهوری، در زمان انتخابات است.

همچنین بی‌توجهی مسؤلان در حل مشکلات مردم یا حتی عمل‌کردن بر خلاف ‌خواسته‌های مردم، مصداق «استخوان لای زخم گذاشتن» تفسیر شده است. در الگوی زیست اسلامی، کارگزاران باید درد و رنج مردم را درک و احساس کنند و از سختی مردم باید رنج بکشند. همین‌طور مردم نیز در مواقع حساس باید از حاکم جامعه اطاعت کرده و به او در ادارۀ جامعه، کمک کنند.

موضع‌گیری چند پهلو و تحریک‌آمیز در مواقع حساس و بحرانی

اظهار نظر چند پهلو، تحریک‌آمیز و یا حتی سکوت در مواقع حساس و بحرانی، مصداق این ضرب‌المثل است؛ چون به‌جای کاهش مشکلات و تنش‌ها، سبب تشدید آن‌ها می‌شود. مثلاً در سال‌های اخیر برخی جریان‌های اجتماعی در زمینۀ حجاب، مصداق ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» بوده‌اند؛ زیرا برخی از جریان‌ها یا افراد تاثیرگذار در این حوزه با اظهار نظرهای مبهم و چندپهلو نه‌تنها در راستای رعایت ارزش‌ها و هنجارهای سبک زندگی اسلامی، کمک نکردند، بلکه زمینۀ بیشتر برای سوء استفاده‌گران را فراهم کردند و بیشتر به اختلافات دامن زدند.

رفتارهای تنش‌آمیز رسانه‌ها و فضای مجازی

در عصر رسانه‌ها و فضای مجازی، این ضرب‌المثل می‌تواند به رفتارهایی اشاره کند که در فضای مجازی به‌جای کاهش تنش‌ها، باعث تشدید آن‌ها می‌شوند. مثلاً اگر رسانه‌ها یا کاربران فضای مجازی به‌جای انتشار اطلاعات درست و مفید، به شایعه‌پراکنی یا تحریک احساسات بپردازند، این رفتار مصداق این ضرب‌المثل است. یک نمونه نحوۀ عملکرد رسانه‌های داخلی در بازنشر اخبار قیمت ارز است که به التهاب بازار و اقتصاد جامعه می‌انجامد.

تضعیف همدلی و همیاری اجتماعی

این ضرب‌المثل می‌تواند به‌عنوان هشداری برای اهمیت همدلی و تعاون اجتماعی در شرایط دشواری چون بلایای طبیعی، بحران‌های اقتصادی، تحریم‌ها و فشارهای خارجی عمل کند. در این شرایط مردم، گروه‌های مختلف و کارگزاران نظام به‌جای‌انداختن تقصیر به‌گردن همدیگر، ایجاد تنش و بهانه‌جویی، باید همدلانه و با همدیگر برای بهبود شرایط مردم و نظام تلاش کنند. چون در سبک زندگی اسلامی ولایت مؤمنین نسبت به‌یکدیگر و همراهی مردم، نظام و ولی مطرح است.

اختلالات ارزی و اقتصادی

امروزه نوسانات بی‌رویۀ ارز در اقتصاد ایران، تابع وضعیت بازار و منطق عرضه و تقاضای واقعی نیست، بلکه افرادی هستند که به‌صورت عمدی در بازار ارز و اقتصاد اختلال ایجاد می‌کنند. هدف آنها از این کار، از یک‌سو رسیدن به منفعت اقتصادی و اهداف سیاسی خودشان و از سوی دیگر ایجاد فاصله میان مردم و نظام و اختلال در نظام اجتماعی و فرهنگی از طریق افزایش هزینۀ زندگی بر مردم است.

در زندگی سیاسی و اجتماعی ایرانیان، ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای انتقاد از رفتارهایی باشد که به‌جای بهبود شرایط به نفع جامعه، باعث تشدید مشکلات می‌شوند. این ضرب‌المثل یادآور می‌شود که در مواجهه با چالش‌ها، همدلی، همکاری صادقانه و ارائه راه‌حل‌های سازنده بسیار مهم‌تر از ایجاد تنش یا بهانه‌تراشی است. همچنین این ضرب‌المثل هشدار اخلاقی برای همۀ افراد جامعه، از سیاست‌مداران تا مردم عادی، است تا مراقب باشند در شرایط دشوار و چشم دوختن دشمنان اسلام و انقلاب به‌جای کمک، باعث آزار بیشتر مردم و تضعیف نظام نشوند.

معادل ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» در زبان فارسی و زبان‌های دیگر

مفهوم ضرب‌المثل «استخوان لای زخم گذاشتن» در بسیاری از زبان‌ها و فرهنگ‌ها وجود دارد، اما هر فرهنگ از تصویرسازی‌های متفاوتی برای بیان آن استفاده می‌کند. در بیشتر موارد، این مفهوم به رفتارهایی اشاره دارد که به‌جای بهبود شرایط، باعث تشدید درد یا مشکل می‌شوند. این ضرب‌المثل‌ها یادآوری می‌کنند که در مواجهه با مشکلات دیگران، باید با همدلی و دقت رفتار کرد تا سبب آزار بیشتر دیگران نشد. نمونه‌هایی از این مفهوم در زبان‌های دیگر این‌گونه بیان شده است:

در زبان انگلیسی، عبارت To rub salt in the wound به‌معنی «نمک به زخم پاشیدن»، به انجام کاری اشاره دارد که درد یا ناراحتی کسی را بیشتر می‌کند. این عبارت زمانی به‌کار می‌رود که مثلا کسی در شرایط سختی قرار داشته باشد و دیگری با حرف یا رفتارش باعث ناراحتی بیشتر او شود.

در زبان عربی عبارت «وضع الزیت علی النار» به معنی «روغن روی آتش ریختن» به مفهوم این ضرب‌المثل اشاره دارد.

در زبان فارسی نیز ضرب‌المثل‌های «نمک به زخم پاشیدن»، «زخم کهنه را تازه کردن»، «روغن روی آتش ریختن»، «هیزم به آتش اضافه کردن»، «گِل را لگد کردن»، «آتش را دامن زدن» و همچنین ضرب‌المثل «چوب لای چرخ گذاشتن» مفاهیم مشابه این ضرب‌المثل است.

منابع

• قرآن کریم.
• «استخوان لای زخم، چوب لای چرخ هم نگذاریم»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1394ش.
• «استخوان لای زخم گذاشتن»، وب‌سایت یوتاب، تاریخ بازدید: 22 بهمن 1403ش.
• بابایی، محمد و دیگران، «تخریب و مبارزات منفی در انتخابات ریاست‌جمهوری ایران؛ علل و زمینه‌ها»، پژوهش‌نامه علوم سیاسی، سال چهاردهم، شماره 1، 1397ش.
• «با افزایش قیمت دلار زمینۀ اغتشاشات را فراهم می‌کنند»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1403ش.
• «به زخم نمک پاشیدن»، وب‌سایت بیاموز، تاریخ بازدید: 5 اسفند 1403ش.
• «پشت پرده دست‌های خارجی برای افزایش قیمت دلار»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1403ش.
• «پیامد‌های خسارت‌بار بداخلاقی در عرصه رقابت‌های سیاسی»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1400ش.
• «تعریف و معنی کمن یصب الزیت علی النار فی معجم المعانی الجامع - معجم عربی عربی»، وب‌سایت المعانی، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1403ش.
• «چرا سرزنش دیگران کار ناپسندی است؟»، وب‌سایت هوشیاری، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1402ش.
• جمشیدی، محمدحسین، «روابط مردم و حکومت در‌اندیشه سیاسی امام خمینی»، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 13 فروردین 1394ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «همدلی؛ رمز پیشرفت، راز قدرت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1401ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار مردمی در آستانه انتخابات ریاست جمهوری چهاردهم در سالروز عید غدیر»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 5 تیر 1403ش.
• «داستان ضرب‌المثل استخوان لای زخم گذاشتن»، وب‌سایت گفتنی، تاریخ به‌روزرسانی: 4 آبان 1402ش.
• «داستان ضرب‌المثل 43 استخوان لای زخم گذاشتن»، وب‌سایت کانون فرهنگی آموزش، قلم‌چی، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1392ش.
• «در مسیر مبارزه با فساد و مفسد قاطع هستیم/ تقصیر را به گردن دیگران‌انداختن مشکل را حل نمی‌کند»، وب‌سایت مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1403ش.
• رسولی، فاطمه، «فرهنگ همدلی و اهمیت آن برای جامعه»، وب‌سایت ستاره صبح، تاریخ درج مطلب: 29 شهریور 1401ش.
• «ریشه ضرب‌المثل استخوان لای زخم گذاشتن»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ به‌روزرسانی: 7 فروردین 1394ش.
• شایان، بهار، «حکایت ضرب‌المثل استخوان لای زخم گذاشتن»، وب‌سایت چشمک، تاریخ به‌روزرسانی: 29 اردیبهشت 1402ش.
• «ضرب‌المثل استخوان لای زخم گذاشتن»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 6 اسفند 1403ش.
• «معنی ضرب‌المثل استخوان لای زخم گذاشتن»، وب‌سایت مجله اینترنتی ماگرتا، تاریخ بازدید: 22 بهمن 1403ش.
• «معنی ضرب‌المثل استخوان لای زخم گذاشتن»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: 6 اسفند 1403ش.
• هرسیج، حسین و ربیعی‌نیا، بهمن، «الگوی شکل‌گیری جنبش‌های اعتراضی با تاکید بر نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی»، مجله علمی‌پژوهشی جامعه‌شناسی کاربردی، سال 34، شماره پیاپی 91، شماره سوم، 1402ش.