دخمه زرتشتیان یزد

دخمه زرتشتیان یزد؛ بنای تاریخی و گورستان قدیمی زرتشتیان از جنس سنگ در جنوب‌ شرق یزد.

دخمه زرتشتیان یا برج خاموشان یکی از بنا‌های تاریخی زرتشتیان است که در جنوب‌ شرق یزد قرار گرفته است. این بنای سنگی، سده‌ها پیش برای دفن مردگان ساخته شده است. دخمه‌های زرتشتیان در مناطق دیگر مانند تهران، کرمان، سیرجان، اصفهان، تفت، اشکذر، اردکان و دیگر شهرها نیز وجود دارد؛ اما دخمه‌های شهر یزد که به شکل دو عمارت سنگی با نام‌های مانکجی هاتریا (قدیمی) و گلستان (جدید)، به‌دلیل قرار‌گرفتن در پایتخت مذهبی زرتشتیان (یزد) از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. این بنا‌های تاریخی امروزه به یکی از آثار شاخص زرتشتیان در ایران تبدیل شده‌اند. دخمه زرتشتیان در سال ۱۳۸۴ش در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.

تاریخچه

در آموزه‌های دین زرتشت چهار عنصر آب, خاک, باد و آتش، مقدس بوده و برای جلوگیری از آلودگی این عناصر مقدس، زرتشتیان اجساد مردگان خود را در فضای باز و بر بلندی کوه‌ها در محلی به نام دخمه قرار می‌دادند تا توسط حیوانات و پرندگان خورده شوند. دخمه‌ها محلی برای متلاشی شدن اجساد مردگان بوده است. سنت عرضۀ اجساد به جانوران گوشت‌خوار از دوران هخامنشی در میان مغان، رسمی معمول بوده که در طول دوران اشکانی- ساسانی و با استفاده از دخمه‌های مدور, میان زرتشتیان ایران نیز عمومیت پیدا کرده است. با گذشت زمان و پس از دوران اسلامی, آیین دخمه‌گذاری و استفاده از دخمه‌ها دچار تغییراتی (در نحوه اجرای مراسم و معماری سازه‌های تدفینی مرتبط با آن) شده است. این شیوۀ تدفین مردگان در یزد تا سال ۱۳۵۰ش نیز انجام می‌شده است. دخمه‌های مانکجی هاتریا و دخمه گلستان دو دخمۀ سنگی زرتشتیان یزد هستند. دخمه مانکجی هلتریا بنایی قدیمی‌تر بوده؛ اما دخمه گلستان عمر کمتری دارد و مربوط به دوران قاجار است.

نام‌گذاری

واژه دخمه یا دخنه از ترکیب دو واژۀ «دخ» و «خنه»؛ به‌معنای دژخانه و سرای پلید تشکیل شده است. در اوستا به زبان فارسی به آن (دَخمَه) و به زبان پهلوی (دَخمَک) گفته شده است. همچنین به سازه‌های تاریخی که محل دفن استخوان‌های اجساد زرتشتیان است، دخمه می‌گویند. دخمه زرتشتیان با نام برج خاموشان و برج سکوت نیز مشهور است. زرتشتیان به دخمه، دادگاه، دادگه یا دوزگه؛ به‌معنای دادگاه الهی نیز می‌گویند.

جغرافیا

دخمه زرتشتیان دو دخمه سنگی است که در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد، در مجاورت منطقه صفائیه، بر بلندای کوهی رسوبی و کم‌ارتفاع به‌نام کوه دخمه قرار گرفته است.

معماری

دخمه محوطه‌ای به شکل برج‌های استوانه‌ای با محیطی حدود ۱۰۰ متر است که در بالای كوه بلندی که فاصلۀ زیادی با روستا‌ها و آبادی‌های اطراف دارد، قرار گرفته است. ساخت دخمه به دو روش طبیعی؛ بر اثر اتفاقات طبیعی یا توسط انسان‌ها به شکل مکانی بدون سقف صورت گرفته است. دخمه بزرگ مانکجی قطری حدود 15 متر و دخمه گلستان دارای قطر 25 متر است. به دلیل مقدس بودن خاک در آیین زرتشتی، مصالح به‌کار رفته در ديوار اطراف این دخمه‌ها اغلب از جنس سنگ است. يک در كوچک آهنی برای ورود و خروج در آن تعبيه شده است. این دخمه‌ها از اجزای مختلفی مانند در سنگی يا آهنی دادگاه، كتيبه دخمه، حلقه مردگان مرد، حلقه مردگان زن، حلقه مردگان كودک و استودان يا سراده تشکیل شده است. در میان دخمه تخته‌سنگی قرار دارد که جسد را به آن بسته تا توسط پرندگانی مانند کرکس و نور آفتاب متلاشی شود. یکی دیگر از بخش‌های دخمه (استه‌دان) یا (استودان) است. استودان فضایی میان‌تهی به شکل چاه است که در مرکز دخمه تعبیه شده و استخوان‌های باقی‌مانده در آن قرار گرفته است.

در فاصلۀ ۱۵۰ تا ۲۰۰ متری دخمه و در دامنه ضلع شمالی کوه دخمه، چند عمارت دو طبقه با مصالحی از جنس خشت و گل، آجر و سنگ وجود دارد که معمولاً چند اتاق دارند. این بنا‌های تاریخی در گذشته به‌عنوان استراحتگاه کارایی داشته است. قدیمی‌ترین آن‌ها ساختمان‌هایی معروف به خیله بوده که قدمت آنها مربوط به دوره صفویه است.

آیین دفن مردگان زرتشتی در دخمه

مراسم دفن مردگان زرتشتی در دخمه به این صورت بوده که پس از مرگ شخص، زرتشتیان مطابق رسم رایج لباس سفید پوشیده و به عزاداری و سوگواری پرداخته‌اند. پس از آن مرده را به خیله برده و مراسم و آیین‌های مذهبی خود را در آنجا به‌جا می‌آوردند. بعد از انتقال جسد از خیله به دخمه، مرده را در آنجا گذاشته تا گوشت آن توسط آفتاب و پرندگان تجزیه و خورده شود. استخوان‌های باقی‌مانده از اجساد در داخل استودان ریخته شده است و پس از مدتی عملیات پاکسازی و ضدعفونی محیط داخلی دخمه توسط مسئولین این کار انجام شده است.

مرمت و بازسازی

مرمت و بازسازی دخمه‌های زرتشتیان یزد در دوران ناصرالدین شاه و توسط مانکجی لیمجی هاتریا نمایندۀ انجمن بهبود‌سازی وضعیت زرتشتیان ایران که از هند به ایران اعزام شده بود، انجام گرفته است.

مسیر دسترسی

برای سفر و بازدید از دخمه زرتشتیان یزد لازم است به شهر یزد رفته، سپس در جهت جنوب شرقی یزد و با طی‌کردن ۱۵ کیلومتری مسافت و عبور از منطقه صفائیه، به کوهی که دخمه زرتشتیان بر فراز آن قرار دارد رسید.

 

منابع

• احمدی، رسول و مهرآفرین، رضا، «پژوهشی در آیین دخمه‌گذاری زرتشتیان با تکیه بر مطالعه ساختار معماری دخمه‌های زرتشتی»، مطالعات باستان‌شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)، شماره 1، 1399ش.
• «دخمه زرتشتیان یزد»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 5 آبان 1401ش.
• «دخمه زرتشتیان، مدفن دیرباز زرتشتیان در یزد»، وب‌سایت لست سکند، تاریخ بازدید: 5 آبان 1401ش.
• «دخمه زرتشتیان یزد و دیدار با مردگان»، وب‌سایت علی بابا، تاریخ بازدید: 5 آبان 1401ش.
• «دیدنی‌های یزد»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 5 آبان 1491ش.
• «روایت دخمه زرتشتیان یزد از زبان آخرین سالار»، وب‌سایت هتل داد، تاریخ بازدید: 5 آبان 1401ش.