شکاف‌های اجتماعی بلوچ

شکاف‌های اجتماعی بلوچ؛ از هم‌گسستگی موجود در جامعۀ بلوچ.

شکاف‌های اجتماعی همواره عامل تهدید جامعۀ بلوچ بوده است. مردم بلوچ با وجود بهره‌مندی از ویژگی‌های اخلاقی مانند مهربانی، گذشت و نوع‌دوستی؛ اما با اثرپذیری از عوامل گوناگون، تاریخ خشونت‌باری از شکاف‌های اجتماعی را تجربه کرده‌اند‌.

مفهوم‌شناسی

از نظر کارشناسان شکاف‌ اجتماعی بر اساس معیار‌هایی مانند نژاد، زبان، باور، فرهنگ، طبقه و موقعیت، سبب منازعه در هر جامعه می‌شود. در قوم بلوچ نیز برخی خط و مرزهای اجتماعی باعث بروز تعارض و شکاف اجتماعی می‌شود.

زمینه‌ها

شکاف‌های اجتماعی از روی‌دادهای مهم تاریخی، تمایزها و تفاوت‌های پایدار در یک جامعه، ناشی می‌شود و ممکن است با برنامه‌ریزی‌های نادرست دولت‌ها تشدید شود. کارشناسان، نظام طبقاتی، فرهنگ بسته، محرومیت، تعصبات قومی، ظهور گروه‌های تندرو مذهبی، رسانه‌ها، جنگ نرم، تغییرات در فناوری، ارتباطات، تغییر در سیستم آموزشی و اشتغال را عامل پیدایش شکاف‌های اجتماعی در جامعۀ بلوچ می‌دانند که به‌تنش‌های میان‌قومی و برون‌قومی آنها دامن می‌زند.

انواع شکاف‌های اجتماعی

کارشناسان شکاف‌های اجتماعی را دارای مراحل غیرفعال، نیمه‌فعال و فعال می‌دانند که در صورت سوء مدیریت، پیامدهای ناگواری برای جامعه دارد.

شکاف ناشی از نظام طبقاتی؛ محققان بر این نظر هستند که سابقۀ نظام طبقاتی در جامعۀ ایران به دوران ایران باستان می‌رسد. هرچند پس از سقوط ساسانی‌ها و ظهور اسلام این نظام برافتاد اما در میان اشراف قبایل از جمله بلوچ‌ها تا امروز وجود دارد. از نظر کارشناسان این نظام دو نوع شکاف اجتماعی زیر را در پی دارد:

• شکاف عمودی، نظام طبقاتی نمودی از نابرابری‌های اجتماعی است که میزان نارضایتی‌ها را بالا برده و زمینۀ شورش طبقات پایین را فراهم می‌کند و از این جهت طبقۀ پایین جامعۀ بلوچ در گذشته، سرکوب‌های بسیار خونین را تحمل کرده‌اند؛
• شکاف افقی، از آنجایی‌که نظام طبقاتی بر پایۀ قدرت و ثروت استوار است، باعث شکاف‌های طایفه‌ای می‌شود. فرهنگ خشونت و نزاع بر سر قدرت، دفاع از منزلت و کنترل منابع، سبب نزاع‌ها و خشونت‌های طولانی در جامعۀ بلوچ شده و منازعات خون‌باری را بر این مردم تحمیل کرده است.

شکاف مذهبی؛ در گذشته رهبری بلوچ در پاکستان بیشتر به دست سرداران قوم‌گرای سکولار بود و رهبران مذهبی محافظه‌کارانه عمل‌می‌کردند؛ اما با ظهور گروه‌های رادیکال مذهبی در پاکستان و توسعۀ مدارس دینی، رهبران مذهبی بلوچ احساس قدرت کرده و از این رو شکاف‌های مذهبی نه‌تنها با دیگر اقوام بلکه در میان جامعۀ بلوچ روز‌به‌روز عمیق‌تر می‌شود. از نظر کارشناسان روند جاری در بلوچستان پاکستان، روی بلوچستان ایران نیز تأثیر گذاشته است. این نزاع نه‌تنها میان گروه‌های مذهبی و گروه‌های ملی‌گرای چپ و سکولار به وجود آمد بلکه با ظهور لشکر جهنگوی، جیش العدل و انصار، خشونت‌های مذهبی علیه دیگر فرقه‌‌های مذهبی آغاز شد که حتی گروه‌های سنی‌مذهب، از گزند آنها در امان نیستند.

شکاف جنسیتی؛ جامعۀ بلوچ یک جامعۀ مردسالار است. با وجود حضور فعال زنان در تمام عرصه‌های زندگی مردم بلوچ، اما نظام مردسالار، شکاف عمیق جنسیتی را در این جامعه به‌وجود آورده و زنان از حداقل حقوق محروم هستند. امروزه با افزایش دانشجویان دختر، بازتر شدن فضای اجتماعی و افزایش ارتباطات، مطالبه‌گری زنان برای دستیابی به حقوق اولیه، افزایش یافته است.

شکاف نسلی؛ منظور از این شکاف، فاصلۀ تدریجی در احساس، تفکر، ارزش‌ها و رفتارها بین‌ دو یا سه نسل پی‌در‌پی است که وضعیت جدیدی را در جامعه ایجاد می‌کند. در جامعۀ امروزی بلوچ هنجار‌های حاکم بر فرهنگ سنتی بلوچ مانند سیستم رهبری جامعه، سبک زندگی و دور بودن زنان از آموزش و اشتغال، برای نسل جدید و تحصیل‌کرده قابل پذیرش نیست.

شکاف اقتصادی و تقسیم منابع؛ ایالت بلوچستان پاکستان، با وجود وسعت اراضی، کمی جمعیت و فراوانی منابع طبیعی، فقیرترین ایالت این کشور است و مردم این ایالت به‌ویژه بلوچ‌ها از بی‌کاری و عدم دست‌رسی به‌ امکانات زندگی رنج می‌برند. بلوچستان ایران نیز با وجود موقعیت مهم ترانزیتی و با وجود تلاش‌های دولت جمهوری اسلامی در جهت محرومیت‌زدایی از این منطقه، اما هنوز با مشکلات و نارسایی‌های اقتصادی بسیار دست به گریبان است. کارشناسان معتقدند که این شکاف، برای گروه‌های تبه‌کار به‌ویژه گروه‌های شورشی و تروریستی، فرصت فعالیت ایجاد می‌کند و باعث تشدید دیگر شکاف‌های اجتماعی نیز می‌شود.

پیامدها

1. اجتماعی؛ از نظر کارشناسان هرچه شکاف‌ در یک جامعه متراکم شود، به همان اندازه واگرایی اجتماعی، خشونت، اقدامات ضد امنیتی و قانون‌شکنی بیشتر می‌شود و در نتیجه رفاه اجتماعی در جامعه از بین می‌رود.
2. امنیتی و سیاسی؛ کارشناسان معتقدند که رویداد‌های ضد امنیتی در بلوچستان که منجر به ‌تنش‌های سیاسی در کشورهای همسایه می‌شود، پیامد همان شکاف‌های اجتماعی است. در گذشته این شکاف‌ها باعث تضعیف اقتدار حکومت بلوچی، زمینه‌ساز مداخلۀ خارجی، تکثر هویت قبیله‌ای در جامعه، عدم هماهنگی در مطالبات و مانع عمدۀ توسعۀ سیاسی در جامعه بلوچ به‌ حساب می‌آمد. نتیجۀ آن امروزه در مشارکت سیاسی اصیل در جامعۀ بلوچ دیده می‌شود.

راه‌کارها

از منظر کارشناسان، شکاف‌های اجتماعی به‌عنوان یک مسئلۀ اجتماعی نیازمند پاسخ اجتماعی مانند تأمین عدالت اجتماعی، توسعۀ مشارکت مردم منطقه در ادارۀ امور، سرمایه‌گذاری زیربنایی در منطقه به‌منظور رشد رفاه اجتماعی و کاهش فقر و بی‌کاری است. همچنین برای رفع شکاف نسلی تقویت ارتباط بین نسل‌ها، ایجاد فرصت تعامل و تبادل نظر بین آنان و اطلاع‌رسانی دقیق از تحولات فرهنگی که منجر به ایجاد ارتباط مثبت میان نسل‌ها می‌شود، ضروری است.

منابع

• اکرمیان، محمدحسین و حسینی‌زاده، محمدعلی، «تحلیل گفتمان ضدامنیتی گروهک تروریستی جیش العدل در سیستان و بلوچستان»، نشریۀ علمی آفاق امنیت، سال سیزدهم، شمارۀ چهل‌وهفتم، تابستان 1399ش.
• پرچمی، داوود و درخشان، فاطمه، «بررسی شکاف اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن؛ مورد مطالعه شهر تهران»، فصل‌نامۀ جامعه‌شناسی کاربردی، سال سی‌ودوم، شمارۀ پیاپی 83، پاییز 1400ش.
• خرمشاد، محمدباقر و دیگران «شکاف‌های اجتماعی درون قومی و پیامدهای سیاسی آن در ایران: مطالعۀ موردی بلوچ»، فصل‌نامۀ جستارهای سیاسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 14، شمارۀ 4، زمستان 1402ش.
• رانا، محمدعامر، «بلوچستان: گرایشهای جدید قومی، شورش، مذهب و توسعه»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1400ش.
• سلیمانی، غلام‌علی و رضانژاد، زهرا، «بررسی رابطۀ جنگ نرم و شکاف‌های قومی در جمهوری اسلامی ایران: مطالعۀ موردی شبکه‌های بی‌بی‌سی، رادیوفردا و صدای آمریکا»، فصل‌نامۀ علمی مطالعات قدرت نرم، دورۀ 13، شمارۀ 32، بهار 1402ش.
• «شکاف‌های اجتماعی و مشکلات سیاسی و امنیتی در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت جواد اطاعت، تاریخ بازدید: 17 فروردین 1403ش.
• «شکاف نسلی در جامعۀ ایران: علت‌ها و راه‌کارهای کاهش»، وب‌سایت فارس نیوز، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1402ش.
• محمدی، حسین و دیگران، «نظام طبقاتی در بلوچستان: زمینه‌های تاریخی و پیامدهای اجتماعی»، پژوهش‌نامۀ تمدن ایرانی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر، سال دوم، شمارۀ چهارم، بهار و تابستان 1399ش.
• محموداوغلی، رضا و اصغری نیاری، یعسوب، «بررسی عوامل مؤثر بر خشونت سیاسی مطالعۀ موردی: جمعیت بلوچ شهر زاهدان»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های راهبردی سیاست، سال ششم، شمارۀ 21، تابستان 1396ش.
• «نقش پاکستان در حملات تروریستی در ایران»، خبرگزاری جمهوری، تاریخ درج مطلب: 17 فروردین 1403ش.
• وریج کاظمی، مریم، «پتانسیل‌های قوم‌گرایی و جدایی‌طلبی در بلوچستان پاکستان»، وبسایت مرکز بین‌المللی مطالعات صلح، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1401ش.
• یوسفوند، سامان و دیگران، «از مقاومت تا پذیرش کلیشه‌های جنسیتی در میان دختران بلوچ، مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه ولایت ایرانشهر»، فصل‌نامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دورۀ دوم، شمارۀ چهارم، زمستان 1399ش.