قالی بافی
قالیبافی، هنر و پیشۀ بافت زیرانداز نفیسِ دارای پرز و گره با الیاف و رنگ‌ها و نقش‌های گوناگون.
قالیبافی از برجسته‌ترین هنرهای ملی و تاریخی ایرانیان است که در گذر زمان به نمادی از هویت ایرانی تبدیل شده است. قالی به‌عنوان یک زیرانداز نفیس، پاسخگوی بخشی از نیازهای زندگی و جنبۀ هنری آن پاسخگوی نیاز روانی و زیباشناختی بشر است.[۱] قالیبافی یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی در ایران به‌شمار می‌رود.[۲] امروزه در روستاها، زنان و دختران و در کارگاه‌های شهری مردان و زنان به این حرفه اشتغال دارند.[۳]
طرح و نقش قالی
مهم‌ترین قسمت قالیبافی که به آن ارزش هنری می‌بخشد، نقش و ترکیب قالی است.[۴] نقش در قالب شکل، راه انتقال اندیشه و رمزگشایی از تاریخ است.[۵] قالی ایرانی از طرح و نقش‌های بسیار گوناگونی بهره‌مند است. این تنوع و اعتبار نقش، سبب وجه تمایز قالی ایرانی با قالی دیگر کشورهای جهان شده است.[۶] نقش‌های قالی ایرانی عبارت است از لَچَک و تُرَنج، اَفشان، محرابی، تابی و خشتی، طرح‌بندی، واگیره‌ای، مناظر، آثار و شخصیت‌ها.[۷] برای نمونه، نگارۀ کله‌مرغی در قالی، نماد برکت‌خواهی و طلب آب و باران بوده و طرح سرو به‌معنای ابدیت است؛[۸] مفهوم بهشت نیز در نقش درخت، طاووس و ماهی تجلی یافته است.[۹] قالی‌های بافته شده با طرح محراب، اختصاص به نماز دارد و شامل آیات قرآن است.[۱۰]
تاریخچۀ قالیبافی
کارشناسان با تکیه بر کشف قطعه فرشی با قدمت 2500 سال در محلی به‌نام «پازیریک»، آسیای مرکزی را خاستگاه قالیبافی دانسته‌اند. این فرش در زمان مادها و یا پارت‌ها بافته شده و به قرن پنجم یا اوایل قرن چهارم قبل از میلاد برمی‌گردد.[۱۱]
در زمان ساسانیان فرش معروف بهارستان بافته شده است. با ورود اسلام به ایران، هنرمندان ایرانی با ارائۀ نقوش متناسب با عقاید اسلامی، سبب شکوفایی دوبارۀ این هنر شدند. در دورۀ سلجوقی، قالیبافی با پیشرفت‌‌هایی همراه شد.[۱۲] دورۀ صفویه درخشان‌ترین عصر ترقی و جلوۀ هنر فرش ایرانی است. از آثار برجستۀ این دوره قالی اردبیل و قالی موسوم به «چلسی» است.[۱۳] در دورۀ قاجاریه، تقاضای غربی‌ها برای خرید قالی ایرانی افزایش یافت.[۱۴]
مراحل قالیبافی
مراحل بافت قالی در مناطق مختلف ایران، عبارت است از:
چله‌کشی
مهم‌ترین مرحلۀ بافت قالی چله‌کشی است. قرار دادن تارها در کنار یکدیگر و به موازات هم در طول دار را چله‌کشی می‌گویند.[۱۵]
کوجی‌بندی
کوجی، وسیلۀ سادۀ چوبی است که به موازات سر دار و زیر دار بر روی تارهای چله بسته می‌شود و تارها را یکی در میان زیر و رو می‌کند.[۱۶]
زنجیره‌بافی
زنجیره‌بافی برای صاف و منظم نمودن چله‌ها، جفت نمودن تارهای زیر و رو و عدم گسیختگی قالی انجام می‌شود.[۱۷]
گلیم‌بافی
گلیم‌بافی به‌وسیله نخ‌ها و خامه‌های رنگی مانند پود و بدون پرز روی تارها انجام می‌شود و بین گلیم گرهی تزئینی برای زیبایی بیشتر فرش به‌کار می‌رود.[۱۸]
گره زدن
انواع گره در قالی ایرانی به دو دسته تقسیم می‌شود؛
گره ترکی یا متقارن؛ بیشتر در مناطق تُرک‌نشین استفاده می‌شود و از محکم‌ترین گره‌ها است زیرا به دور دو تار چله پیچیده می‌شود.
گره فارسی یا نامتقارن؛ این گره بیشتر در مناطق فارس‌نشین کاربرد دارد و استحکام گره ترکی را ندارد. این گره، نظر به اینکه به دور یک تار چله پیچیده می‌شود، به‌راحتی از چله جدا می‌شود.[۱۹]
بافت و ایجاد نقش
مهم‌ترین بخش بافت قالی، ایجاد نقش است؛ گره زدن و قرار دادن خامه‌های رنگی در جای خود، ایجاد نقش‌های متنوع، پودکشی، شانه زدن و قیچی‌کاری پرزهای اضافی، در هر رج از فرش باید انجام شود.[۲۰]
مراکز قالیبافی ایران
صنعت فرش در ایران عمومیت دارد و در حدود یازده هزار منطقه روستایی و شهری قالیبافی رایج است.[۲۱] شهرهایی مانند کرمان، کاشان، جوشقان و مشهد مراکز قالیبافی ایران هستند.[۲۲]
رسم و آیین قالیبافی
در گذشته مرسوم بوده که دختران فرش منزل خود را ببافند و به‌عنوان هنر دستی با خود به‌خانۀ همسر ببرند.[۲۳]
رسم قالی بُران
بسیاری از ایرانیان، زمانی که بافت یک قالی به پایان می‌رسد، قالی را با شکرگزاری و دعای خیر و برکت پایین می‌آورند. بریدن قالی را در ایام عید و شادی مانند میلاد ائمه یا روزهای پنج‌شنبه و جمعه خوش‌یُمن می‌دانند و در ایام سوگ بزرگان دینی یا عزیزان‌شان، حضور در پای قالی و بریدن آن را خوش‌یمن نمی‌دانند. در این آیین خویشان و همسایگان گرد هم می‌آیند و بساط مهمانی به راه می‌اندازند؛ برای قالی‌های بزرگ قربانی کرده و سفره‌های ناهار و شام پهن می‌کنند. همچنین برای بخت‌گشایی دختر‌ها و فرزندآوری زنان، قیچی آیین قالی‌بران را درحالی که همه صلوات می‌فرستند، در دست راست آنها می‌گذارند. [۲۴]
صادرات قالی ایرانی
صادرات قالی دست‌باف ایرانی در دو ماهۀ اول سال ۱۴۰۰ش به ارزش 4.8 میلیون دلار و حدود ۳۶۷ تن انجام شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد قابل‌توجهی داشته است.[۲۵]
درآمد قالیبافی
محاسبۀ میزان درآمد بافندۀ قالی نیز بر اساس تعداد رج یا گره قالی و نیز مبتدی، نیمه‌حرفه‌ای و حرفه‌ای بودن بافنده است. برای مثال بافت تابلو فرشی با 500 در 400 گره در سال 1400ش برای بافندۀ تازه‌کار یک میلیون تومان، برای بافندۀ نیمه ماهر یک میلیون و ششصد هزار تومان و برای بافندۀ حرفه‌ای دو میلیون تومان دستمزد دارد. مدت‌زمان بافت قالی نیز برای بافندۀ تازه‌کار سه ماه، نیمه ماهر دو ماه و ماهر یک ماه است.[۲۶]
مقدمات اشتغال قالیبافی
گذراندن دورۀ آموزشي به مدت سه ماه (480 ساعت) از مقدمات اشتغال به این حرفه است. با هزینه‌ای ناچیز می‌توان در دوره‌های آموزشی فنی و حرفه‌ای، هنر و مهارت قالیبافی را آموخت.[۲۷] نيازمندي‌هاي آموزشي شغل، آشنايي مقدماتي با ابزار كار، آموزش چله‌كشي، گره زدن نخ‌هاي رنگي، زدن پودهاي زير و رو، روگيري، شانه زدن، نقشه‌خواني، رفوگري، چيدن ريشه‌هاي قالي و گر‌ه‌هاي نهايي و بافت قالي از ابتدا تا انتها است.[۲۸]
رشتۀ تحصیلی کارشناس فرش
رشتۀ فرش از زیرمجموعه‌های هنر در کنکور سراسری است. این رشته در دانشگاه‌های دولتی، پیام‌نور، غیرانتفاعی و دانشگاه آزاد اسلامی دانشجو می‌پذیرد. از دانشگاه‌های برتر رشتۀ فرش می‌توان از دانشگاه‌های اراک، سمنان، باهنر، شیراز، کاشان، هنر اسلامی تبریز، هنر اصفهان و هنر شیراز نام برد.[۲۹]
پانویس
- ↑ آهنی، «بررسی مضامین دینی در قالی‌های دورۀ قاجار»، 1395ش، ص2.
- ↑ «هنر قالیبافی»، وب‌سایت بازار مینا.
- ↑ «دانلود مقالۀ قالیبافی»، وب‌سایت مگ ایرانز.
- ↑ «قالیبافی در ایران» (4)، 1338ش، ص693.
- ↑ دریائی، «نشانه‌های مهر در نقوش قالی ایران»، 1397ش، ص23.
- ↑ اربابی، «صنایع‌دستی (بافت)»، 1394ش، ص104.
- ↑ اربابی، «صنایع‌دستی (بافت)»، 1394ش، ص108-117.
- ↑ . دریایی، «نشانه‌های مهر در نقوش قالی ایران»، 1397ش، ص27-28.
- ↑ وندشعاری و نادعلیان، «تجلی عرفان در قالی‌های عصر صفوی»، 1385ش، ص87-88.
- ↑ آهنی، «تجلی مضامین دینی در قالی ایران»، 1394ش، ص56.
- ↑ «تاریخ پیدایش هنر قالیبافی»، وب‌سایت گیلار.
- ↑ اربابی، «صنایع‌دستی (بافت)»، 1394ش، ص12-14.
- ↑ «قالیبافی در ایران» (3)، 1338ش، ص581-583.
- ↑ آهنی، «بررسی مضامین دینی در قالی‌های دورۀ قاجار»، 1395ش، ص1-2.
- ↑ «مراحل بافت قالی»، وب‌سایت آفتاب.
- ↑ اربابی، «صنایع‌دستی (بافت)»، 1394ش، ص168.
- ↑ «مراحل بافت قالی»، وب‌سایت آفتاب.
- ↑ «مراحل بافت قالی»، وب‌سایت آفتاب.
- ↑ «مراحل بافت قالی»، وب‌سایت آفتاب.
- ↑ «مراحل بافت قالی»، وب‌سایت آفتاب.
- ↑ پرهام، «هنر و صنعت قالیبافی»، 1347ش، ص150.
- ↑ حیدری، «قالیبافی در ایران» (5)، 1338ش، ص811.
- ↑ پرهام، «هنر و صنعت قالیبافی»، 1347ش، ص152.
- ↑ «رسم قالی بران در خمین آینه‌ای از باورها و منش فرهنگی گذشتگان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1395ش.
- ↑ «صادرات فرش ایرانی»، وب‌سایت جی تی جی، 1401ش.
- ↑ «محاسبۀ هزینۀ دستمزد بافنده»، وب‌سایت کارپت.
- ↑ «آموزش تابلو فرش، گلیم‌بافی، کار در منزل- آموزش فنی حرفه‌ای»، وب‌سایت فنی حرفه‌ای.
- ↑ «مشاغل خانگی (قالیبافی)»، وبلاگ کسب و کار، 1391ش.
- ↑ «رشتۀ فرش بدون کنکور، شرایط و دانشگاه‌ها»، وب‌سایت ایران تحصیل.
منابع
- آهنی، لاله، «بررسی مضامین دینی در قالی‌های دورۀ قاجار»، کنفرانس بین‌المللی هنر، معماری و کاربردها، 1395ش.
- آهنی، لاله، «تجلی مضامین دینی در قالی ایران (مطالعۀ موردی: دورۀ صفوی)»، اولین همایش بین‌المللی نوآوری و تحقیق در هنر و علوم انسانی، 1394ش.
- اربابی، بیژن، کارگاه صنایع‌دستی (بافت)، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ نهم، 1394ش.
- پرهام، باقر، «هنر و صنعت قالیبافی»، مطالعات جامعه‌شناختی، شمارۀ 2، 1347ش.
- حیدری، علیرضا، «قالیبافی در ایران» (3)، نشریۀ سخن، شمارۀ 6، 1338ش.
- حیدری، علیرضا، «قالیبافی در ایران» (4)، نشریۀ سخن، شمارۀ 7، 1338ش.
- حیدری، علیرضا، «قالیبافی در ایران» (5)، نشریۀ سخن، شمارۀ 8، 1338ش.
- دریایی، نازیلا، «نشانه‌های مهر در نقوش قالی ایران»، فصلنامۀ هنر و تمدن شرق، سال ششم، شمارۀ نوزدهم، بهار 1397ش.
- «رسم قالی بران در خمین آینه‌ای از باورها و منش فرهنگی گذشتگان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1395ش.
- «رشتۀ فرش بدون کنکور، شرایط و دانشگاه‌ها»، وب‌سایت ایران تحصیل، تاریخ بازدید: 14 مرداد 1401ش.
- «صادرات فرش ایرانی»، وب‌سایت جی‌تی‌جی، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1401ش.
- «محاسبۀ هزینۀ دستمزد بافنده»، وب‌سایت کارپت، تاریخ بازدید: 14 مرداد 1401ش.
- «مراحل بافت قالی»، وب‌سایت آفتاب، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1401ش.
- «هنر قالیبافی»، وب‌سایت بازار مینا، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1401ش.
- وندشعاری، علی و نادعلیان، احمد، «تجلی عرفان در قالی‌های عصر صفوی»، نشریۀ نگره، دورۀ دوم، شمارۀ 2 و 3، بهار و تابستان 1385ش.