قیام گوهرشاد
قیام گوهرشاد؛ تجمع و کشتار مردم مشهد در مسجد گوهرشاد در اعتراض به قانون تغییر لباس در دوره پهلوی اول.
مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد در سال 821 ق و در ضلع جنوبی حرم امام رضا به دستور گوهرشاد، که یکی از زنان بانفوذ دوره تیموری بود و در امور مملکتی هم مورد مشورت قرار می‌گرفت،[۱] به‌‌دست معمار معروف ایرانی، قوام‌الدین شیرازی و به سبک معماری دوره تیموری ساخته شد. گوهرشاد، دختر امیر غیاث‌الدین ترخان از امرای جغتایی و همسر شاهرخ، فرزند امیر تیمور گورکانی بود.[۲] قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنریِ مسجد گوهرشاد، آن را به یکی از جاذبه‌های مذهبی، تاریخی و فرهنگی شناخته‌شده نزد باستان‌شناسان و جهانگردان تبدیل کرده است. قیام مردم علیه سیاست‌های فرهنگی رضاخان (1256-1323) در این مسجد و وقایع پسینی آن نیز از دلایل شهرت این مسجد است.[۳]
زمینه‌های شکل‌گیری قیام
رضاخان در سال 1313ش در تنها سفر خارجی خود به ترکیه رفت. این سفر، 40 روز طول کشید و تأثیر عمیقی بر او نهاد.[۴] رضاخان در برگشت تصمیم گرفت ایران را مانند ترکیه از «مظاهر تمدن» بهره‌مند گرداند. بدین ترتیب تغییر کلاه پهلوی به کلاه شاپو، کشف حجاب، تأسیس دانشگاه (دانشگاه تهران)، جشن هزاره فردوسی، تأسیس فرهنگستان ایران و پیمان سعدآباد همگی در دستور کار قرار گرفت.[۵] از اوایل سال 1314ش، استفاده از کلاه شاپو یا کلاه بین‌المللی فرنگی که تمام لبه‌دار بود، به‌جای کلاه لبه‌دار پهلوی اجباری شد. این اقدامات، علما و روحانیون را به‌ویژه در شهرهای مذهبی از جمله در مشهد و شیراز به خشم آورد. عموم مردم هم، که در پس این اقدامات، مقدمات کشف حجاب زنان را مشاهده و پیش‌بینی می‌کردند، ناراضی و خشمگین بودند.[۶] همزمان، سیاست‌های تغییر لباس و افکار غرب‌گرایانه در ترکیه توسط کمال آتاتورک و در افغانستان توسط امان‌الله خان، دنبال می‌شد.[۷]
جشن‌های بی‌حجابی، مقدمه قیام مسجد گوهرشاد
برگزاری جشن‌های ترویج‌کننده بی‌حجابی در سراسر کشور، عامل اصلی تحریک روحانیون و مردم در قیام مسجد گوهرشاد بوده است. چند ماه قبل از قیام مردم مشهد، در مدرسه شاهپور شیراز مجلس جشنی با حضور وزیر معارف و فرهنگ برگزار شد. در این جشن پس از ایراد سخنرانی‌ها، گروهی از دختران به روی صحنه آمدند و با برداشتن حجاب، به رقص و پای‌کوبی پرداختند.[۸] عده‌ای از مردم شیراز به نشانه اعتراض، مجلس را ترک کردند. روز بعد تعدادی از مردم در مسجد وکیل، گرد آمدند و یکی از علمای شیراز، برای آنها سخنرانی کرد و اقدامات انجام شده در جشن را محکوم کرد.[۹]
پس از آن، جشن دیگری در میدان جلالیه تهران با حضور نخست‌وزیر برگزار شد و بیشتر بانوان شرکت‌کننده با چهره و گیسوانی نمایان در جشن حاضر شدند. وزیر معارف در این مجلس، بر دستور رضاخان به کشف حجاب بانوان تأکید کرد و آن را موجب کمال و ترقی زنان در جامعه دانست.[۱۰]
واکنش و مخالفت علما
جریان کشف حجاب در شهرهای مختلف ایران، موجی از اعتراضات را به‌ویژه در حوزه علمیه قم، مشهد و تبریز به راه انداخت. در مشهد که دستور تغییر لباس ابلاغ شده بود، غوغایی برپا شد و مراجع روحانی برای گفت‌وگو درباره تغییر لباس و سخت‌گیری‌هایی که درباره معممین شده بود، جلساتی تشکیل دادند. در این جلسات بیان شد که این تغییر لباس، به برداشتن حجاب منتهی خواهد شد و باید تا پای جان در برابر آن ایستاد.[۱۱] در یکی از این جلسات، این پیشنهاد مطرح شد که آیت‌الله سیدحسین قمی به تهران برود و با رضاخان مذاکره کند. وی به تهران رفت اما محل سکونت او، تحت کنترل مامورین قرار گرفت و او ممنوع الملاقات شد.[۱۲] پس از آن روحانیون مشهد از مردم خواستند که در اعتراض به سیاست‌های مذهبی و اجتماعی رضاخان، دست به اعتصاب و تحصن بزنند و در مسجد گوهرشاد گرد هم بیایند. آنها تصمیم گرفتند که هر روز، درباره اوضاع جاری کشور برای مردم سخنرانی کنند.[۱۳]
روزهای واقعه
در شب نوزدهم تیر 1314ش، مردم در مسجد گوهرشاد گرد آمدند. ۱۹ تیرماه در مشهد، سالروز حمله روس‌های تزاری به حرم امام رضا و به توپ بسته شدن صحن حرم بود،[۱۴] محمدتقی بهلول معروف به شیخ بهلول واعظ در آن جلسه بر منبر، سخن راند و مردم را به ایستادگی در برابر حکومت فرا‌خواند. در روزهای ۱۹ تا ۲۱ تیر سخنرانی‌های تندی ایراد گردید و به سردادن شعارهای ضد سلطنت نیز منجر شد. در ۲۰ تیر، مسجد گوهرشاد به محاصره نیروهای نظامی در آمد و مردم با آنها درگیر شدند. در ۲۱ تیر مسجد گوهرشاد با توپ‌های سنگین محاصره شد و سرانجام در نیمه شب، حمله نیروهای نظامی به مردم، به کشتار و دستگیری آنان انجامید و حرمت حرم رضوی نیز شکسته شد. شمار کشته‌ها بین ۲ تا ۵ هزار تَن و دستگیرشدگان حدود یک هزار و ۵۰۰ نفر تخمین زده شد. همچنین از ۲۲ تیر، توقیف و دستگیری علما آغاز شد و حدود ۳۰ تن از آنها دستگیر شدند. بدین ترتیب قیام گوهرشاد به پایان رسید. با وجود همه مخالفت‌ها سرانجام فرمان کشف حجاب اجباری در ۱۷ دی ۱۳۱۴ش به‌طور رسمی اجرا شد.[۱۵]
نتایج قیام گوهرشاد
پژوهشگران به موارد زیر به‌عنوان نتایج قیام گوهرشاد اشاره کرده‌اند:
- مشروعیت‌زدایی از خاندان پهلوی برای عهده‌داری حکومت در ایران؛[۱۶]
- ایجاد شکاف عمیق میان مردم و نظام استبدادی رضاخان؛[۱۷]
- تقویت جایگاه روحانیت شیعی در بین مردم ایران؛
- گشوده شدن افق‌های وسیع‌تری از مبارزات سیاسی و مذهبی برای مردم ایران با حمایت روحانیون؛
- ترسیم چهره‌ای زشت از تمدن غربی نزد جامعه ایرانی.[۱۸]
یادبود قیام گوهرشاد
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌منظور پاسداشت حماسه مردم مشهد در دفاع از حجاب و ارزش‌های اسلامی و اعتراض به سیاست‌های تنگ‌نظرانه رضاخان که با کشتار بی‌رحمانه‌‌ی مردم پایان یافت، سالروز قیام گوهرشاد در 21 تیر 1314ش به «روز حجاب و عفاف» نامگذاری شد.[۱۹]
پانویس
- ↑ «مسجد گوهرشاد«، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
- ↑ «همه چیز درباره مسجد گوهرشاد»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
- ↑ «مسجد گوهرشاد«، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
- ↑ جهانی، «واقعه مسجد گوهرشاد؛ تقابل رضاخان با اعتقادات مذهبی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی: ایرنا، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
- ↑ عاقلی، شرح حال رجال سیاسی نظامی معاصر ایران، ج1، 1380ش.
- ↑ جهانی، «واقعه مسجد گوهرشاد؛ تقابل رضاخان با اعتقادات مذهبی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی: ایرنا، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
- ↑ «بی‌حجابی و قیام مسجد گوهرشاد»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
- ↑ «قیام مسجد گوهرشاد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
- ↑ مکی، تاریخ بیست ساله ایران، 1362ش، ص۲۵۲.
- ↑ پورامینی، «غیرت ایرانی و خیانت کارگزار فرهنگی پهلوی در حکایت کشف حجاب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «قیام مسجد گوهرشاد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
- ↑ مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ۱۳۶۲ش، ج۶، ص۲۵۳.
- ↑ بصیرت‌منش، سیاست مذهبی حکومت رضاشاه، ۱۳۷۶ش، ص۴۵۹.
- ↑ «قیام مسجد گوهرشاد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
- ↑ رحمانیان، ایران بین دو کودتا، 1395ش، ص275.
- ↑ «قیام مسجد گوهرشاد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- ↑ روحبخش، «قیام گوهرشاد»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- ↑ «قیام مسجد گوهرشاد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- ↑ «21 تیر ماه، روز حجاب و عفاف»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 7 مرداد 1401ش.
منابع
- «بی‌حجابی و قیام مسجد گوهرشاد»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
- پورامینی، محمدباقر، «غیرت ایرانی و خیانت کارگزار فرهنگی پهلوی در حکایت کشف حجاب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ انتشار: 18 دی 1399ش.
- جهانی، فرشته، «واقعه مسجد گوهرشاد؛ تقابل رضاخان با اعتقادات مذهبی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی: ایرنا، تاریخ درج مطلب: 22 تیر 1399ش.
- رحمانیان، داریوش، ایران بین دو کودتا، تهران، سمت، 1395ش.
- روحبخش، رحیم، «قیام گوهرشاد»، در ماهنامه زمانه، شماره 75 و 76، 1387ش، تاریخ بازدید در پرتال جامع علوم انسانی: 4 مرداد 1401ش.
- عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، گفتار، 1380ش.
- «قیام مسجد گوهرشاد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- «مسجد گوهرشاد»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
- مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، ناشر، ۱۳۶۲ش.
- «همه چیز درباره مسجد گوهرشاد»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1394ش.
- «21 تیر ماه، روز حجاب و عفاف»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 7 مرداد 1401ش.