محمداسماعیل اکبر

محمد‌اسماعیل اکبر؛ سیاستمدار و روزنامه‌نگار مشهور افغانستانی.

محمد‌اسماعیل اکبر، فعال سیاسی و از نویسندگان شناخته‌شدۀ افغانستان است که مقالات بسیاری در موضوعات سیاسی، فرهنگی، ادبی و تاریخی دارد. آثار و دیدگاه‌های اکبر با استقبال مخاطبان او به‌ویژه نسل جوان رو‌به‌رو شده است.

زندگی‌نامه

اسماعیل اکبر در 1331ش، در ولسوالی آقچه از ولایت جوزجان، متولد شد. اسماعیل آموزش‌های ابتدایی را در روستاهای منطقۀ زادگاه خویش سپری کرد و از خردسالی با شاهنامه، داستان مبارزات حضرت علی، بوستان و گلستان سعدی، اسکندرنامه و هزار و یک‌شب، آشنا شد. وی از کلاس هفتم برای ادامۀ تحصیل به لیسۀ (دبیرستان) حربی در کابل منتقل شد. او در دورۀ دبیرستان به فعالیت‌های سیاسی علاقمند شد و بازدید مناطق گوناگون شمال افغانستان، تجارب بسیاری دربارۀ تعامل با اقشار مختلف مردم، در اختیار او نهاد.

ویژگی‌ها

اکبر از دیدگاه‌های مطرح در قرن 20م مانند مکتب اگزیستانسیالیسم، سوسیالیسم، نظریات گاندی دربارۀ تکیه نکردن به بیگانه و دیدگاه برخی صاحب‌نظران مطرح در ایران، آگاهی داشت. او در اقتصاد، موسیقی و زبان‌شناسی نیز مطالعات و پژوهش‌هایی انجام داده بود. اکبر همچنین دارای حافظۀ بسیار قوی بود، به‌گونه‌‌ای که بعد از سال‌ها وقتی خاطرات خود را می‌نویسد آن را با نام تک‌تک افراد و جزئیات مناطق و حوادث تعریف می‌کند. او تمام گلستان سعدی و بسیاری از داستان‌ها و مطالب جذاب بوستان را حفظ داشت و برای دیگران بازگو می‌کرد. خانۀ اسماعیل اکبر روزهای جمعه، از دانشجویان، فرهنگیان، نویسندگان و اهالی سیاست پر بود که همیشه با چهرۀ گشاده او رو‌به‌رو می‌شدند. در خانۀ او کتاب‌خوانی، به‌خصوص خواندن شاهنامه، مثنوی، گلستان و بوستان سعدی و برگزاری مشاعره بین اعضای خانواده، امری عادی بود. تجربۀ مستقیم سیاست‌ورزی در دوره‌های مختلف و پذیرش آراء دیگران اکبر را نقطۀ کانونی در سیاست و روشنفکری برای اهالی فرهنگ، ادب و سیاست به‌خصوص برای نسل جوان، تبدیل کرده بود. این دیدگاه او را در نظام پساطالبان اول و استقرار جمهوری اسلامی افغانستان، به جهت‌گیری حمایتی از نظام در راستای ثبات سیاسی کشور رسانده بود و به دیگران هم کمک در جهت ثبات را توصیه و خطر گسترش افراط‌گرایی را گوشزد می‌کرد. اسماعیل اکبر با توجه به شرائط اجتماعی و تجارب شخصی، به این نتیجه رسیده بود که مبارزات مسلحانه به جایی نمی‌رسد و باید با آموزش‌های علمی و سازماندهی سیاسی به‌مردم خدمت کرد. او بعدها از رویکردهای مختلف سیاسی نیز کناره گرفت و به عرفان اسلامی روی آورد.

فعالیت‌ها

اسماعیل اکبر در 1348ش، وارد فعالیت سیاسی شد. فعالیت سیاسی اکبر علیه استبداد حکومت کمونیستی با هدف تأمین عدالت اجتماعی و اصلاح امور سیاسی و اجتماعی و مخالفت با حزب حاکم پس از کودتای 7 ثور 1357ش، موجب دستگیری او توسط حکومت کمونیستی شد و اکبر به‌مدت یک سال در زندان پل‌چرخی به‌سر برد. او در 1363ش، همراه با تشکیلاتی که آن را سفزا می‌گویند به حزب دموکراتیک خلق افغانستان پیوست. فعالیت‌های فرهنگی اکبر نیز در روزنامۀ حقیقت انقلاب ثور و همچنین با مدیرمسئولی مجلۀ وطن، به اوج رسید. او همچنین مدیرمسئول روزنامه‌های صلح، ندای اسلام، هفته‌نامۀ طلوع افغانستان و از بنیان‌گذاران و نویسندگان روزنامۀ صدای امروز بود. اسماعیل اکبر تحقیقات گسترده دربارۀ دین، سیاست، تاریخ، فرهنگ، جامعه، ادبیات، زبان، موسیقی و شعر انجام داده است که حاصل آن در هزاران صفحه مقاله و کتاب منتشر شده است. کتاب «فصل آخر» در 1382ش، در پیشاور پاکستان به چاپ رسید و کتاب «راه آینده» و زندگی‌نامۀ خودنوشت اکبر با نام «سرگذشت و چشم‌دیدها» در 1395ش، در کابل منتشر شد. اکبر در کتاب «سرگذشت و چشم‌دیدها» به جزئیات ‌رویدادهای 50 سال گذشته و رسوم محلی ولایت‌های شمالی پرداخته و سبک زندگی مردم آن مناطق را بازنمایی کرده است. اکبر با وجود بیماری و فقر، در پاکستان یک آموزشگاه زبان انگلیسی و سوادآموزی برای کودکان و نوجوانان مهاجر افغانستان تأسیس کرد و در حوزۀ شعر و ادبیات، نشریه‌ای را نیز در پاکستان منتشر کرد.

مهاجرت

اکبر در 1998م، همزمان با تثبیت حکومت اول طالبان، به پاکستان هجرت کرد. او در پاکستان از طریق مصاحبه با رادیوهای بین‌المللی نظرات خود را در مورد برقراری صلح عادلانه در افغانستان و ایجاد جبهۀ سوم برای برون‌رفت کشور از بحران سیاسی ارائه می‌کرد. او پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی افغانستان بنا‌ به‌ درخواست نویسندگان و فرهنگیان و اهالی سیاست به کشور باز گشت. افراد مؤثر در شخصیت اکبر اسماعیل اکبر در دیدگاه‌های سیاسی اجتماعی خود از افرادی چون اقبال لاهوری، مارشال تیتو، کیم‌ایل سونگ، سوکارنو، نهرو و جمال عبدالناصر نام برده و آنها را تحسین کرده و مطالب مرتبط با آنها را در نشریات و کتاب‌ها پیگیری و مطالعه کرده است.

دیدگاه‌ها

1. سیاسی

اسماعیل اکبر بر اساس تجربیاتی که در دوران مبارزه با استبداد در افغانستان اندوخته بود، به این نتیجه رسید که مبارزه و اقدام عملی نیازمند مبنای فکری و دیدگاه علمی واقع‌بینانه است. او جامعۀ افغانستان را نیازمند اقدامات عملی دقیق و سنجیده در قالب سازمان و آمادگی برای عصر پساشوروی می‌دانست تا هدایت قیام و حرکت‌های مردمی به‌دست بیگانگان نیفتد. اکبر درسیاست‌ورزی متعادل بود و بر هماهنگی سیاست با فرهنگ، علم، اخلاق و ادب تأکید داشت.

2. فرهنگی

اکبر از 2008م، راه برون‌رفت از جهت‌گیری‌های تند و جذب‌نشدن به‌گروه‌های تندرو متعصب را رو آوردن به‌ تصوف و سلوک عرفان اسلامی می‌دانست. از دیدگاه او هم‌پذیری و کثرت‌گرایی در جامعۀ چندفرهنگی افغانستان، در قالب سلوک عرفان اسلامی امکان‌پذیر است. او در اوخر دهۀ 50ش، زمانی که احزاب کمونیستی مسلط بودند، خواستار بهره‌گیری از ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی مردم برای انقلاب و تلفیق شریعت با طریقت همراه با تعقل فلسفی بود تا جامعه در دام افراط‌گرایی نیفتد.

3. نقد غرب و شرق

اکبر مصرف‌گرایی و سعادت مبتنی بر لذت‌گرایی و رفاه مادی را پاشنه‌ آشیل غرب می‌دانست و به‌جای آن به معناگرایی تأکید داشت. او اندیشه‌های ایدئولوژیک سیاسی و ادبی معاصر شرق را نیز برنمی‌تابید و آن را بن‌بست اندیشه‌های شرق می‌نامید. او مدرنیته را ابزاری برای سلطه‌جویی بیشتر غرب می‌دانست و گرایش به‌معنویت و دین را برای مقابلۀ با چنین خطری توصیه می‌‌کرد و نگران بحران معنویت و عقیده، خطر جنگ، تناقضات جهانی و آلودگی محیط زیست بود.

4. نقد روشنفکران

اسماعیل اکبر در عین گرایش به روشنفکری، منتقد سرسخت روشنفکران زمانۀ خود بود و آنها را به‌ لاقیدی و شلختگی فکری و تناقض‌گویی دچار می‌دید. او آنها را یک‌شبه فیلسوف‌شده‌ها می‌نامید که با اذهان تنبل، مقلد و کم‌عمق، درگیر اندیشه‌های متضادند و در تلفیق جدال سنت و تجدد بی‌توجه و ناکام مانده‌اند. نقد او به اهالی ادب به‌خصوص شعر و داستان این بود که اگرچه از سوی آنها توجه جدی‌تری به‌مسائل اساسی صورت گرفته است اما آنها عمق ارتباط سیاست با فرهنگ و باورهای جامعه را فهم نکرده‌اند. او شرائط روشنفکران عصر خود را به‌گونه‌ای می‌دید که امکان اجماع سازمانی و ساختارمند در آن نیست و خدمت‌گزاری اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را توصیه می‌کرد تا روشنفکران به‌جای نزاع‌های سیاسی بر سر قدرت، از طریق ارائۀ خدمات اجتماعی برای رشد جامعه تلاش کنند. او قبل از استقرار دموکراسی و نظام مردم‌سالاری، خواهان رشد جامعه در موضوعات آموزشی، فرهنگی و اقتصادی بود.

5. استقلال و عدالت اجتماعی

اسماعیل اکبر هدف از مبارزۀ خود را تأمین عدالت اجتماعی و مقابله با بیدادگری نظام حاکم وقت می‌دانست. او در بررسی مفاهیم عدالت، استقلال و پیشرفت، عدالت را در مرحلۀ بعد از استقلال قرار می‌داد و تأمین عدالت اجتماعی را با تفاهم و تقریب مذاهب و اقوام، در قالب تفکر دینی نواندیشانه قابل اعتنا می‌دانست.

6. تعامل با جوانان

اسماعیل اکبر با توجه به ظرفیت‌ها و مطالبات نسل جوان، روش تعامل با جوانان را در دورۀ دموکراسی پساطالبانی نقد می‌کرد و معتقد بود سمینارها، سفرهای خارجی و تجمع در رستوران‌های لوکس به‌ جای آنکه این نسل را حرفه‌ای و خردمند بار بیاورد، آنها را فرمان‌بردار تربیت می‌کند؛ در حالی که جوان باید آزادانه و خردمندانه با رعایت اصول اخلاق، در عرصه‌های تفکر و عمل ظاهر شود. او حرف‌های شیک امروزی مانند بحث از حقوق بشر، حقوق زنان و حقوق مساوی را ظاهرسازی طبقۀ حاکم برای نفوذ بیشتر خود می‌دانست. باتوجه به‌اهتمام ویژۀ اکبر به نسل جوان، راهکار او برای تربیت و بالندگی قشر جوان این بود که در عین آزادی فکری، سیاسی، اجتماعی و حقوقی و حفظ کرامت انسانی، باید به‌تربیت اخلاقی و معنوی این نسل نیز توجه شود. اکبر جوانان را در مواجهه با زندگی و دنیای پیرامونی به ‌برخورد محتاطانه و بر اساس مبانی علمی، تجربی و علوم اجتماعی و ‌دوری از دیدگاه‌های محافظه‌کارانه و منفعل توصیه می‌کرد.

اکبر از دید دیگران

1. ساده‌زیست دانا

جواد خاوری، اکبر را فردی ساده‌زیست، آگاه از جامعه و مردم، بدون همرنگ‌شدن با جماعت می‌داند که زاهد به‌معنای منفی آن و مردم‌گریز نیست. از دید خاوری، اکبر فرد پرمطالعه با بیان جذاب و چهرۀ گشاده، دور از تکلف و ریا بود. او به روشنی می‌اندیشید و جلوتر از زمانۀ خود بود، دارای معیار و اصول بود و بسیاری از اصول حاکم بر جامعه را نقد می‌کرد.

2. اهل کتاب و مخالف دگم‌اندیشی

اسماعیل اکبر را اهل کتاب و معرفی کتاب‌های مفید و تازه‌چاپ‌شده به‌دیگران دانسته‌اند. او سعی می‌کرد عشق به کتاب را به خانواده، فرزندان و دوستان خود منتقل کند و برای هر کس مطابق سلیقه و سطح سواد به او کتاب ارائه می‌کرد. اکبر درسال‌های اخیر با هدف فهم بهتر دین و درمان افراط‌گرایی دینی به‌کتاب‌های تفسیری و مقایسۀ آنها با یکدیگر می‌پرداخت.

3. دید فرا نژادی

از دیدگاه برخی، اسماعیل اکبر سیاست‌مدار متعادل و دلسوز و نگران آیندۀ جوانان بود. او از ابتدا برای عدالت همگانی علیه ستم به مبارزه برخاست و تا آخر از پای ننشست و با رفتار و قلم، بر ضد نژادگرایی و قوم‌گرایی که آن‌روزها متداول بود قد ‌علم کرد. در آثار اکبر هیچ اثری از اهمیت نژاد یا قوم نیست. به‌ گفتۀ دیگران، او از قوم ازبک است ولی در آثار او به ‌سختی به ‌قومیت او پی می‌بریم.

درگذشت

اسماعیل اکبر در 8 قوس/آذر 1394ش، پس از تحمل 25 سال بیماری که از زندان‌های حکومت کمونیستی آغاز شده ‌بود، چشم از جهان فرو بست. در مسجد عیدگاه کابل برای او نماز خواندند‌ و مراسم تدفین او در شهدای صالحین برگزار شد. معاونین رئیس‌جمهور و دیگر شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی در پیام‌های جداگانه درگذشت اکبر را تسلیت گفتند و او را فردی دانستند که در دو دهۀ گذشته برای جامعه آگاهی‌بخش و روشنگر بود.

منابع

• اکبر، اسماعیل، «تفکر سیاسی به جای عمل سیاسی»، وب‌سایت افغانستان آسمایی، تاریخ بازدید: 15 مهر 1402ش.
• اکبر، شهرزاد، «گر بریزی بحر را در کوزه‌ای»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 7 جدی (دی) 1394ش.
• اکبر، محمد‌اسماعیل، «سرگذشت‌ها و چشم‌دیدها»، وب‌سایت افغانستان ‌آسمایی، تاریخ درج مطلب: 14 دسامبر 2015م.
• «بیوگرافی اسماعیل اکبر»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 7 جدی (دی) 1394ش.
• «پیکر اسماعیل اکبر در کابل به خاک سپرده شد»، تاریخ درج مطلب: 10 قوس (آذر) 1394ش.
• جوادی، اسلم «پل مطمئنی میان گذشته و اکنون»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 7 جدی (دی) 1394ش.
• حسرت، محمد‌حسین، «اسماعیل اکبر فرزانۀ بخشنده»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 8 قوس (آذر) 1395ش.
• حسینی، عاصف، «اسماعیل اکبر کانون دانش و سیاست معاصر»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 8 قوس (آذر) 1395ش.
• خاوری، جواد، «به یاد او که خودش بود»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 8 قوس (آذر) 1395ش.
• «سرگذشت‌ها و چشم‌دیدها در کابل رونمایی شد»، وب‌سایت اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 12 قوس(آذر) 1395ش. 293
• صدر، عمر، «خوانشی از دو روشنفکر»، وب‌سایت اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 1 جدی (دی) 1396ش.
• عبیدی، حمید، «چند نکته در مورد سرگذشت و چشم‌دیدهای اسماعیل اکبر»، وب‌سایت افغانستان اسلامی، تاریخ درج مطلب: 2 دسامبر 2015م.
• علوی، الیاس، «شوخ‌طبع، دقیق و رفیق بود»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 7 جدی (دی) 1394ش.
• «فصل آخر»، وب‌سایت کابل‌نات، تاریخ درج مطلب: 18 دسمامبر 2005م.
• کریمی، خادم‌حسین، «رنج جنگ، روایت امید؛ قصۀ تیمور و شهرزاد»، وب‌سایت اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 11 حمل (فروردین) 1397ش.
• «محمد اسماعیل اکبر درگذشت»، وب‌سایت مرکز خبرنگاران افغانستان، تاریخ درج مطلب: 9 قوس (آذر) 1394ش.
• مدثر، محب، «من از تو می‌نویسم و این کیمیا کم است»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 7 جدی (دی) 1394ش.
• مرادی، صاحب‌نظر، «نگاهی به سرگذشت و چشم‌دیدها»، وب‌سایت خراسان‌ زمین، تاریخ درج مطلب: 16 حوت (اسفند) 1395ش.