مرکز نگهداری کودکان

مرکز نگهداری کودکان؛ مراکزی سازمانی برای نگهداری کودکان بدسرپرست یا بدون ‌سرپرست.

مرکز نگهداری کودکان، کودکان بدون سرپرست یا بدسرپرست را به‌صورت شبانه‌روزی نگهداری می‌کند. این کودکان از سوی سازمان بهزیستی معرفی شده و همین سازمان بر عملکرد این مراکز، نظارت کامل دارد. بازرسان سازمان بهزیستی، مسائل معیشتی، آموزشی و تربیتی کودکان نگهداری شده در این مراکز را به‌صورت دوره‌ای بررسی کرده و گزارش‌های لازم را به مراجع ذی‌ربط ارائه می‌کنند. این مراکز، از نظر کارشناسان، دارای کارکردهای مثبت و منفی متعددی است.

تاریخچه

در ایران تا پیش از ظهور اسلام، نگهداری از کودکان بی‌سرپرست بر عهدۀ نظام خویشاوندی بود. در صدر اسلام نیز با تأکید آموزه‌های اسلامی بر رسیدگی به کودکان یتیم و بی‌سرپرست، نظام خویشاوندی و اشخاص عهده‌دار رسیدگی به آنها بودند، اما به موازات گسترش نهادهای اجتماعی، این وظیفه، از عهدۀ افراد فراتر رفته و دولت نیز به آن ورود کرد. اولین پرورشگاه برای سرپرستی کودکان یتیم، در کاشان و در دوران شاه طهماسب صفوی ساخته شد. پس از آن، در دوران قاجار، پرورشگاه‌های خصوصی و کوچک برای یتیمان در دیگر شهرستان‌ها ساخته و با نظارت افراد خیّر اداره می‌شد. در سال 1298ش، اولین دارالایتام (پرورشگاه) دروازه قزوین و نخستین دارالضاعه (شیرخوارگاه) نیز در دروازه دولت تهران تأسیس شدند. در سال 1324ش، نام دارالایتام به «بنگاه مستقل پرورشگاه کودکان» تغییر و در نهایت در سال 1349ش، نام پرورشگاه به «شبانه‌روزی» تغییر کرد. پس از تشکیل سازمان بهزیستی ایران در سال 1359ش، خدمات رفاهی که تا پیش از آن به‌صورت پراکنده ارائه می‌شد، یک‌جا شده و خدمات رفاهی، توان‌بخشی، بازسازی و بازپروری از طریق این سازمان و مراکز تحت نظارت آن، ارائه شد. در این سازمان، به‌منظور حمایت از خانواده‌های بی‌سرپرست، مهدکودک‌ها، مراکز نگهداری از کودکان، برنامه‌های ویژۀ نوجوانان و جوانان و برنامه‌های حمایتی از روستاییان راه‌اندازی شد. پس از انقلاب اسلامی پرورشگاه‌ها که متأثر از فرهنگ غربی بودند، تعطیل شدند و مراکز نگهدای از کوکان بدون سرپرست تأسیس شدند.

فلسفه شکل‌گیری

اصل مهم در آموزه‌های اسلام، این است که کودک در داخل نظام خانواده تحت سرپرستی والدین رشد کرده و در غیاب آنها این مهم به نزدیکان کودک واگذار شود؛ اما فقیهان مسلمان اتفاق‌نظر دارند که در غیاب نظام خانواده و خویشاوندی و یا اهلیت نداشتن آنها، حاکم شرع، ولایت بر تربیت و سرپرستی کودکان نیازمند به سرپرست را دارد. امروزه ساختارهای دولت اسلامی، مجریان این وظیفه هستند. در نظام اسلامی، حکومت موظف است که زمینۀ رشد تمامی شهروندان به‌سمت کمال را فراهم کرده، با هر نوع آسیب و ناهنجاری‌های اجتماعی مبارزه کرده و دولت عهده‌دار امور عمومی و فاقد متصدی خاص باشد که یکی از آنها سرپرستی و رسیدگی به کودکان نیازمند کمک، سالمندان و افراد کم‌توان ‌ذهنی است. کارشناسان تأکید دارند که این کار، هرگز به‌معنای سلب مسئولیت از افراد خیّر و نادیده گرفتن اهمیت پروش کودکان در محیط خانواده نیست.

اهداف

مرکز نگهداری کودکان دارای اهدافی همچون بهبود وضعیت رفاهی و معیشتی کودک، ارائۀ خدمات بهداشتی و درمانی، ارتقای برنامه‌های آموزشی و تربیتی و توجه به رشد فرهنگی و اجتماعی است. همچنین از منظر فقه اسلامی، هدف غایی این مراکز تربیت توحیدی کودکان به‌منظور رسیدن به سعادت حقیقی است.

وضعیت‌شناسی

امروزه، درحدود 680 مرکز برای نگهداری کودکان بدون سرپرست در ایران فعال هستند که در این میان، 640 مرکز توسط خیرین مدیریت می‌شوند. در حال حاضر، نزدیک به 10 هزار کودک در رده‌های شیرخوارگاه (0-3 سال)، خانۀ نوباوگان (4-6 سال)، خانۀ کودکان (7-12 سال) و خانۀ نوجوانان (13-18 سال) زیرنظر مستقیم سازمان بهزیستی ایران نگهداری و حمایت می‌شوند.

براساس آمار، سالانه حدود 5 هزار کودک از سنین نوزادی تا 18 سالگی در سازمان بهزیستی پذیرش می‌شوند که در حدود 750 تن از آنها مجهول‌الهویه هستند. همچنین، 61 نوزاد در سال 1400ش پیدا شده‌اند که افراد آنها را در کنار شیرخوارگاه‌ها یا اماکن مختلف رها کرده بودند. برخی آمارها نیز از رها شدن بیش از 1000 کودک در سال خبر داده‌اند که مسئولیت نگهداری از آنها به سازمان بهزیستی واگذار می‌شود.

علل و عوامل واگذاری کودکان

فشارهای اقتصادی و اجتماعی، حوادث طبیعی، مرگ والدین، مشکلات جسمانی و روانی، طلاق والدین، زندانی بودن والدین (به‌دلیل اعتیاد یا قاچاق مواد مخدر) و مشکلات درون خانوادگی یا عدم صلاحیت والدین علل اصلی واگذاری کودکان به مراکز نگهداری بوده که به‌صورت فزاینده‌ای در حال افزایش هستند.

تأمین هزینه و مدت زمان اقامت

تأمین هزینه‌های مراکز نگهداری کودکان، به دو صورت مستقیم از سوی دولت و غیرمستقیم توسط خیرین صورت می‌گیرد. برخی از افراد خیّر، به برگزاری انواع کلاس‌ها و آموزش کودکان، تأمین محل زندگی آنها و کمک به سطح تحصیلی آنها می‌پردازند. گروهی دیگر نیز حمایت مالی از کودکان بی‌سرپرست را به‌صورت کمک‌های نقدی انجام می‌دهند.

کودکان معرفی‌شده از سوی سازمان بهزیستی به مراکز نگهداری تا سن 18 سالگی در این مراکز می‌مانند؛ مگر این‌که کسی سرپرستی آنها را تقبل کنند و یا والدین آنها اهلیت سرپرستی را پیدا کنند. کودکان، پس از رسیدن به سن قانونی ترخیص و مبلغی نیز به آنها به‌صورت بلاعوض پرداخت می‌شود.

محیط و فضای زندگی کودکان

با توجه به هدف اصلی این مراکز و دادن احساس آرامش، آسایش، شادکامی، امنیت، عزت و اعتماد به نفس، آزادی، معنویت، اجتماع‌گرایی و تعلق به مکان در این کودکان در حد کودکان معمولی، کارشناسان توجه به موارد زیر را به‌عنوان مؤلفه‌های اثرگذار بر تربیت و نگهداری سالم کودکان در مراکز نگهداری بیان کرده‌اند:

تأمین فضای مناسب

به منظور جلوگیری از افتادن به آسیب در داخل مراکز، کوچک‌سازی فضای نگهداری و به‌ منظور پاسخ دادن به نیاز انسان به ارتباط با گروهای متنوع و بزرگتر، برقراری ارتباط با جامعه به‌عنوان دو راهکار تربیتی از سوی نهاد مربوطه اجرا می‌شود.

معماری و طراحی داخلی

به دلیل وضعیت شکنندگی ذهنی، روحی و جسمی مراجعین این مراکز، کارشناسان تاکید دارند که معماری و طراحی داخلی این مراکز باید به‌گونه‌ای طراحی و ساخته شود که با وضعیت بحرانی آنها سنخیت داشته باشد. از این رو، رعایت موارد زیر سفارش شده است:

1. اجتناب از ساختن خوابگاه‌ها و حالت‌های مؤسسه‌ای؛
2. در نظر گرفتن اتاق‌های مجزا برای 5 تا 6 کودک و حضور یک مادریار در هر اتاق؛
3. انتخاب این مراکز در دل شهرها؛
4. ایجاد ارتباط مجموعه با فضاهای بیرون برای کودکان؛
5. ایجاد فضاهای مختلف برای برقراری تعاملات اجتماعی مانند زمین بازی، زمین ورزش و کلاس‌های آموزشی؛
6. بهره‌گیری از ورودی‌های رنگارنگ و دارای تزئینات؛
7. بهره‌گیری از فرم‌ها و اشیاء آشنا برای کودکان؛
8. بهره‌گیری از نور زیاد و طبیعی و ایجاد انرژی مثبت با استفاده از رنگ‌های شاد و مناسب برای کودکان؛
9. ایجاد فضاهای دنج برای جذب کودکان و امنیت و آرامش آنها.

کارکردها

تأمین سلامت جامعه، احیای جامعه از طریق نجات جان یک کودک و تربیت سالم کودکان، برخی کارکردهایی است که برای این مراکز برشمرده‌اند.

آسیب‌شناسی

علیرغم تلاش‌های بسیار در راستای مدیریت درست این مراکز، باز هم این مراکز خالی از آسیب نیستند؛ مهم‌ترین آسیب این مراکز مصنوعی بودن محیط و عدم برخورداری از خصوصیات محیطی خانواده است. کودکان پرروش‌یافته در این مراکز معمولا دارای آسیب‌های هویتی، شناختی، گرایشی، کنشی و اجتماعی هستند. تحمیل هزینه بر دولت و جامعه نیز از آسیب‌های دیگر این مراکز هستند.

راه‌حل

1. ترویج الگوی زندگی با خویشاوندان: در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، کودکان در صورت از دست دادن والدین، بر اساس سنت و فرهنگ، تحت سرپرستی خویشاوندان و اقوام نزدیک خود قرار می‌گیرند. پژوهش‌های بسیاری نشان داده‌اند که کودکان این جایگزین مناسب را بیشتر دوست داشته و زندگی با اقوام برای آنها لذت‌بخش‌تر از مراکز نگهداری کودکان است.
2. تبدیل به شبه‌خانواده: راه‌حل دیگری که کارشناسان پیشنهاد کرده‌اند، تبدیل وضعیت موجود مراکز نگهداری به شبه‌خانواده است. این الگو، یکی از امن‌ترین و شبیه‌ترین مکان‌ها به خانواده خوانده شده است.

منابع

• آستانه، راضیه، «ایجاد حس امنیت در مراکز نگهداری کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست»، کنفرانس ملی عمران، معماری و فناوری اطلاعات در زندگی شهری، دوره 1، 1399ش.
• «از نازی‌آباد تا ونک؛ دربارۀ فرزندانی که والدین، آنها را نمی‌خواهند/ آمار نجومی از بچه‌های سرراهی درست است؟»، خبرگزاری پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 8 خرداد 1401ش.
• «بهزیستی و کودکان بی‌سرپرست»، وب‌سایت مهرایرانیان، تاریخ بازدید: 6 خرداد 1402ش.
• «تربیت کودکان بی‌سرپرست»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 6 خرداد 1402ش.
• «حمایت از کودکان بی‌سرپرست/ پایان‌نامۀ ازدواج سرپرست و فرزندخوانده»، وبلاگ کوثربلاگ، تاریخ بارگذاری: 6 خرداد 1400ش.
• رجبی، مسلم و دیگران، «مقایسۀ شاخص‌های سلامت روان در کودکان بی سرپرست نگهداری شده در مراکز با کودکان سپرده شده نزد اقوام در استان لرستان»، نشریۀ پرستاری کودکان، دوره 4، شماره 1، 1396ش.
• «ضرورت ایجاد (شبه خانواده) برای کودکان بی‌سرپرست»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 27 دی 1399ش.
• «کودکان بدسرپرست: تعریف و تاریخچه در جهان و ایران»، حقوق‌نیوز، تاریخ بازدید: 3 خرداد 1402ش.
• «فعالیت 680 مرکز نگهداری کودکان بی‌سرپرست یا بدسرپرست در کشور/ تسهیل شرایط فرزندخواندگی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 12 آبان 1399ش.
• «مراکز نگهداری کودکان بی سرپرست»، وب‌سایت مؤسسۀ مرسا، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1402ش.
• «مرکز نگهداری کودکان بی سرپرست»، وب‌سایت مؤسسۀ مهرآمن، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1402ش.
• مصباح یزدی، «جلسه سى‌ام: نسبت ولایت مطلقه فقیه با سازمان حكومت اسلامى»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار حضرت آیت‌الله مصباح یزدی.
• «نوزاد سرراهی و مادر بدبخت»، خبرگزاری سلامت نیوز، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1395ش.
• «هرسال چند کودک ایرانی، سرراهی می‌شوند؟»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 7 مرداد 1394ش.