مزدیسنا

مزدیسنا؛ از ادیان کهن یکتا‌پرستی در جهان.

مَزدَیَسنا یا مزداپرستی، به دین زرتشت اشاره دارد که از جمله ادیان یکتاپرستی و بهره‌مند از هستی‌شناسی توحیدی است. این دین کهن از آموزه‌های زرتشت، سرچشمه گرفته است. مزدیسنا از جملۀ ادیانی است که در آن باور به ظهور منجی، عدالت‌گستری و مبارزه با فساد و گناه، آزادی اراده، حسابرسی پس از مرگ و باور به بهشت و دوزخ وجود دارد. مزداپرستان، اهورامزدا را ایزد ازلی و برتر خود و نیز آفرینندۀ نیکی‌های جهان می‌دانند. آموزه‌های دین زرتشت در گذر زمان دچار دگرگونی‌هایی شده و برخی انگاره‌های ثنویت‌گرا و ناسازگار با توحید، در آن وارد شده است.

مفهوم‌شناسی

مزدیسنا، مرکب از «مزده» به‌معنای دانا (در آیین زرتشتی به خداوند یگانه اشاره دارد) و «یسنا» به‌معنای ستایش است. بنابراین مزدیسنا را در مجموع به‌معنای پرستندۀ مزدا (خدای یگانه) می‌دانند. این واژۀ اوستایی همچنین به‌معنای دین‌آوردۀ زرتشت و آیین زرتشتی است.

پیشینه

مورخان، آیین زرتشتی را از کهن‌ترین ادیان الهی می‌دانند که بیش از هر دین دیگری به‌صورت‌های مستقیم و غیرمستقیم بر جهان بشری تأثیرگذار بوده است. ریشه‌های مزدیسنا بر اساس منابع موجود به هزارۀ دوم پیش از میلاد برمی‌گردد. در ایران، مزدیسنا، دین رسمی سه دورۀ حکومتی بزرگ بوده و از سدۀ ششم پیش از میلاد تا سدۀ هفتم میلادی، به‌صورتی پیوسته در میان ایرانیان حضور داشته است. در آن روزگار، این آیین، در بخش‌های بزرگی از خاور نزدیک و خاورمیانه نیز پذیرفته شده بود. امروزه، مزدیسنا، تنها در میان جمعیت‌های کوچک زرتشتیان و به‌صورت پراکنده در مناطقی از ایران و هند وجود دارد.

باورهای آیین مزدیسنا

در آیین مزدیسنا، باور به خداوند یگانه، بهشت و دوزخ، پنج‌گاه نماز، موعود و ثواب و گناه وجود دارد.

اعتقاد به خدا

زرتشت، همواره مردم را به پرستش خدای یگانه دعوت کرده و او را خالق تمامی موجودات جهان خوانده است. به‌همین دلیل، زرتشتیان، برای اهورامزدا احترام قائل بوده و تمامی کارهای خود را با نام او شروع کرده و با یاد او ختم می‌کنند. ایرانیان مسلمان نیز امروزه کارهای خود را با ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع کرده و با یاد خدا و توکل به او به اتمام می‌رسانند و پرداختن به هر کار بدون ذکر نام خدا را بی‌ثمر می‌دانند. مزداپرستان، همچنین، اهورامزدا را در همه‌جا و همه‌حال، ناظر و حاضر بر اعمال خود دیده و خود را ملزم می‌دانند که در هیچ مقام و مکانی مرتکب خلاف و گناه نشوند. در دین اسلام نیز آیات و روایاتی از بزرگان وجود دارد که به‌همین موضوع اشاره دارد؛ مانند آیه‌ای از قرآن که خداوند را از رگ گردن آدمی به او نزدیک‌تر می‌داند. همچنین، جملۀ «عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید» از امام خمینی، به همین مفهوم و اهمیت آن اشاره دارد.

بهشت و دوزخ

مزدیسنا، بر سه اصل استوار است: هومَت (اندیشۀ نیک)؛ هوخت (گفتار نیک) و هُوَرِشت (کردار نیک). در برابر آن نیز سه اصل اندیشۀ بد، گفتار بد و کردار بد قرار گرفته است.

1. بهشت: کلمۀ بهشت در این آیین به‌صورت «وَهیشَت» تلفظ می‌شود که اشاره به بهترین‌های هستی و زندگانی خوب دارد. در بهشت زرتشتیان، سه جایگاه ویژه به‌نام‌های هومتگاه (جای اندیشۀ نیک)، هوختگاه (جای گفتار نیک) و هورشت‌گاه (جای کردار نیک) وجود دارد. بهشتیان، پس از گذر از سه مرحلۀ مذکور به بهشت برین و بارگاه قدسی اهورامزدا وارد می‌شوند. در بهشت، نعمت فراوانی وجود داشته و افراد، در نهایت خوشی و خرمی به‌سر می‌برند. همچنین، پل «چینوَد» که معادل پل صراط نزد مسلمانان بوده، برای نیکوکاران پهن و وسیع است.
2. دوزخ: در دوزخ نیز سه جایگاه برای دارندگان اندیشۀ بد (دژمت)، گفتار بد (دوژخت) و کردار بد (دژورشت) قرار دارد. گناهکاران پس از گذر از پل چینوَت (چینوَد)، ابتدا به محل اندیشۀ بد، کردار بد و گفتار بد وارد شده، سپس در مرحلۀ چهارم به فضای تیرگی بی‌پایان به‌نام «أنغرتمنگه» مستقر می‌شوند. در این مرحلۀ نهایی، اهریمن و خانمان دروغ ساکن هستند. پل چینوت برای گنهکاران همانند پلی در میان نهری از فلز گداخته بوده و بسیار باریک و تنگ است. در دوزخ، خوراکی زهرآلود به افراد داده می‌شود و آنها همواره در میان دیوان و سایر گناهکاران به‌سر خواهند برد.

موعود و پایان قدسی تاریخ

بسیاری از کارشناسان بر این باورند که باور به موعود، برای نخستین‌بار در میان زرتشتیان شکل گرفته است. پیروان آیین مزدیسنا معتقدند که یک منجی به‌نام «سوشیانت» و دو برادر او که پیش از سوشیانت پدیدار خواهند شد، در سیستان و در کنار دریاچۀ هامون و رود هیرمند، ظهور خواهند کرد. کارشناسان معتقدند که اعتقاد به منجی از دیرباز در میان ایرانیان، در دوره‌های مختلف و با ادیان مختلف الهی وجود داشته و ماحصل همین باور، عدالت‌طلبی همیشگی ایرانیان و مقاومت آنها در برابر ظلم و استبداد بوده است. مردم ایران، هرچند تعابیر و گونه‌های منجی‌باوری متفاوتی را در طول تاریخ تجربه کرده‌اند اما نقطۀ اشتراک تمامی آنها، چیزی جز ایمان و امید به ظهور منجی آخرالزمان نبوده است. این تلقی از پایان قدسی تاریخ، به حرکت تاریخ به‌سمت بهتر شدن دلالت دارد و در برابر دیدگاهی قرار می‌گیرد که پایان تاریخ را زندان انسان‌ها، نهیلیسم مطلق و غلبه عقلانیت سکولار می‌داند.

1. یاران منجی: در کتاب اوستا، از یاران سوشیانت نیز یاد شده که او را در نو کردن جهان، همراهی خواهند کرد. همچنین، در رابطه با یاوران سوشیانس، میتوان به دو گروه اشاره کرد: 1. یارانی که در عصر ظهور زندگی می‌کردند؛ 2. یارانی که در زمان‌های گذشته رحلت کرده و هنگام ظهور منجی، زنده شده و او را یاری خواهند کرد. گروه دوم از یاوران منجی را «جاودانی‌ها» می‌خوانند. علاوه بر آن، فرشتگان الهی، هفت امشاسپند نیز در جایگاه یاوران سوشیانس معرفی شده‌اند.

2. زمان ظهور: از متون مقدس آیین مزدیسنا چنین برداشت می‌شود که آنها بر این باورند، موعود یا موعودها، زمانی ظهور خواهند کرد که جهان گرفتار ستم و کین اهریمن شده، بدان بر نیکان تسلط یافته، دین سست شده، دین و دادگستری دستخوش ناپاکان شده و جوانمردی و منش نیک از جهان برچیده شده باشد. بر همین اساس، مزداپرستان نیز همچون مسلمانان معتقدند که منجی به عدالت‌گستری و مبارزه با فساد و گناه پرداخته و جهان را از بدی و زشتی پاک خواهد کرد.

3. نشانه‌های ظهور: از جمله نشانه‌های ظهور نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. گرفتاری پیروان آیین مزدیسنا به مصیبت و تنگنا؛
2. تغییر نور خورشید و وقوع زمین لرزه‌های متعدد؛
3. بروز طوفان ملکوش و یخبندان هولناک؛
4. هوشیدربامی و هوشیدرماه؛
5. ظهور ضحاک یا اژدهاک در پایان هزارۀ هوشیدرماه؛
6. سقوط یک شهاب‌سنگ یا ستاره‌ای به‌نام «جوزهرمار» بر زمین که به‌صورتی آتشین توسط مردم دیده می‌شود؛
7. توقف خورشید میان آسمان به‌مدت 30 روز.

گناه

زرتشتیان، باتوجه به آموزه‌های آیین مزدیسنا بر این باورند که گناه، باعث دور شدن انسان از خیر و نیکی شده و فروغ آدمی را آلوده می‌کند. گناه در این آیین با مفهوم گناه در ادیان دیگر به‌خصوص مسیحیان متفاوت است. آنها معتقدند که هرچند گناه یک واقعیت بوده اما غیر قابل پرهیز نبوده و نیروی ارادۀ انسان همیشه قوی‌تر از وسوسه‌های گناه است. انسان‌ها، توانایی دارند تا از گناه پرهیز کرده یا از آن پیروی کنند. ازجمله گناهان کبیره در این دین می‌توان به پیمان‌شکنی، دروغ‌گویی، بی‌عدالتی، بی‌عفتی، غرور نابه‌جا، دزدی، خشم، رباخواری، بت‌پرستی، سخن‌چینی، کاهلی، فحشاء و طمع اشاره کرد.

مناسک دینی در آیین مزدیسنا

در آیین مزدیسنا، برای پیروان این دین، پنج‌گاه نماز در شبانه‌روز تعیین شده که شباهت زیادی از نظر اوقات پنجگانه و سایر شرایط آن به نماز مسلمانان دارد.

1. شرایط نماز: مزداپرستان، برای به‌جا آوردن این نمازها باید تن و لباس خود را پاک کرده، سدره و کُشتی پوشیده و دست و صورت خود را بشویند که این عمل هم‌نام با «وضو» در میان مسلمانان است. علاوه بر آن، پاک بودن جای نماز از هر نوع پلیدی و غیرغصبی بودن آن نیز برای پذیرفته شدن نماز، شرط است.
2. وضو: برای گرفتن وضو، زرتشتیان براساس آیین مزدیسنا باید دست‌ها را تا مچ، صورت را تا بناگوش و بالای پیشانی و پاها را تا قوزک، سه مرتبه بشویند. پس از آن زرتشتیان باید دعای شستن دست و صورت را که به «سروش باج» مشهور است، خوانده و کُشتی خود را باز و بسته کرده و در نهایت نماز بخوانند. در صورت نبود آب یا مضر بودن آن برای فرد، آنها می‌توانند از خاک تمیز استفاده کنند. این کار معادل مفهوم «تیمم» در میان مسلمانان است. مزداپرستان، برای این منظور، باید دست‌ها را سه مرتبه در خاک زده سپس به ‌صورت و پشت دست‌های خود بکشند.

جایگاه زن و ازدواج در آیین مزدیسنا

جایگاه زن

کارشناسان معتقدند که در میان اقوام و ملل باستان، هیچ جامعه‌ای همانند دین مزدایی در میان زن و مرد، تعاملی مثبت و سازنده ایجاد نکرده است. در این آیین، زن و مرد از حقوقی همسان برخوردار بوده و هیچ‌کدام بر دیگری ارجحیت ندارند. براساس خطابه‌هایی که زرتشت در گاهان نسبت به زنان و مردان ایراد کرده می‌توان دریافت که زنانی توانمند در آن روزگار می‌زیسته‌اند. براساس گاهان در اوستا، پیامبر، زن را فراخوانده تا بیندیشد و دین خود را برگزیند. زنان، در آیین مزدیسنا، وجدانی آزاد دارند تا براساس رأی و خرد خود، آنچه را بهتر است، انتخاب کنند. علاوه بر آن، براساس آموزه‌های این آیین، زن باید نقش خاص خود را به‌عنوان دختر، همسر و مادر در خانواده ایفا کند. نقش طبیعی و زیستی زایمان و پرورش نوزاد بر عهدۀ زن بوده که همین موجب دوام جامعه و بقای نسل می‌شود. هرچند، وظایف زندگی در میان زن و مرد تقسیم می‌شود اما نیکی ورزیدن و رستگاری برای هر دو جنس همانند شمرده شده است. یشت کردن (نیایش کردن) نیز بر زن و مرد واجب بوده است. وظایف زن در این آیین، تنها به فعالیت‌های اقتصادی درون خانواده محدود نبوده و زنان را در پیشبرد معنوی و اخلاقی تمامی جامعه، ایفاکنندۀ نقشی مهم می‌دانند. در اوستا، زن همیشه جزئی مهم از جامعه شناخته می‌شود که در تمامی حقوق اجتماعی، حتی در آیین‌های دینی و مذهبی با مرد برابر بوده است. در درون خانواده نیز زن از ارجمندی و قدرتی برخودار بود که آن را نشأت گرفته از نقش مادری او در خانواده می‌دانند.

ازدواج و فرزندآوری

از جمله شروط ضمن عقد در این آیین می‌توان به مزدایی بودن، بلوغ سنی، نداشتن مانع برای ازدواج، سلامت، رضایت طرفین، حضور یک موبد و هفت شاهد (در صورت عدم امکان، حضور دو شاهد الزامی است) اشاره کرد. همچنین، اجازۀ پدر و مادر و در نبود آنها، اجازۀ جد و جده ضروری است. آداب ازدواج در این آیین، شامل سه بخش خواستگاری، نامزدی و پیمان زناشویی (گواه‌گیران) بوده و بدون وجود یکی از این مراحل، عقد ازدواج کامل نخواهد بود. در میان زرتشتیان، همچون مسلمانان ایرانی، اصل بر آن است که فردی به وکالت از طرف زوجین، عقد را جاری کرده و برای گرفتن وکالت از عروس باید تشریفاتی را به‌جا آورد. در هر صورت، ازدواج در این آیین، یک فریضه و تکلیف دینی بوده و از نخستین تکالیف اجتماعی فرد پس از رسیدن به بلوغ، به‌شمار می‌رود. مزدیسنا، همچون سایر ادیان آسمانی همواره بر تداوم نسل تأکید کرده است. انگیزۀ اصلی ازدواج در آیین مزدیسنا، میل به مشارکت در تجدید حیات در جهانی است که به انسان وعده داده شده است. به‌همین دلیل، ازدواج نزد مزداپرستان، امری مقدس بوده و به‌کارگیری آموزه‌های متعالی زرتشت، منجر به دوام بخشیدن به حکومت خداوندی به‌واسطۀ تسهیل پیروزی نیروی خیر در پایان جهان خواهد شد.

ازدواج‌های حرام

در دین مزدیسنا، قرابت به‌عنوان یکی از موانع اصلی ازدواج به‌شمار می‌رود. در این آیین، افرادی تحت عنوان محارم نسبی، محارم رضاعی و محارم سببی خوانده می‌شوند. علاوه بر محارم رضاعی، در این دین، برخلاف فقه اسلامی، حرمت دیگری نیز وجود دارد که به حرمت ناشی از فرزندخواندگی معروف است. به‌همین دلیل، قرابت در حقوق زرتشتی را بر چهار قسم می‌دانند: سببی، نسبی، رضاعی و قراردادی. کارشناسان معتقدند که مباحث مربوط به محارم از دیدگاه زرتشتیان بسیار شبیه با مسلمانان بوده است. علاوه بر آن، ازدواج با محارم در این آیین، هرگز پسندیده و رایج نبوده است. هرچند، برخی بر این باورند که تا پیش از تسلط اسلام بر ایران و نیز براساس روایت‌های اساطیری، ازدواج با برخی از اقربا، در میان زرتشتیان جایز شمرده می‌شد.

مشکلات اخلاقی

براساس آیین مزدیسنا، زنا منجر به انحراف فرد، سستی خانواده و بی‌ثباتی جامعه شده و به‌همین دلیل، به‌شدت افراد را از آن نهی کرده و مجازات‌های سختی را نیز برای آن در نظر گرفته است.

احکام زناشویی

از جمله احکام زناشویی در این آیین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 1. در صورتی‌که مردی با زن دشتان، همبستر شود، مجازات او در مرتبۀ اول، دوم و سوم به‌ترتیب، سی تازیانه و در مرتبۀ چهارم، نود تازیانه خواهد بود. 2. از دیگر گناهان زناشویی، همبستر شدن مرد به‌صورت بلافاصله، با زنی است که تازه زایمان کرده است.

تکالیف زن و شوهری

زن خوب، از نظر آیین مزدیسنا، زنی است که نسبت به شوهر خود فرمانبردار و مطیع بوده و در خانۀ شوهر به فرزندآوری و تلاش برای تأمین معاش خانواده بپردازد. از دیگر تکالیف زن، فراهم کردن جهیزیه است. هرچند، جهیزیه به روال امروزی در این آیین معمول نبوده و به بیان دیگر، عروس خود گران‌بهاترین هدیه‌ای بوده که مرد آن را دریافت می‌کرده است. مرد، از نظر مادی و معنوی، سرپرست خانواده بوده و از نظر معنوی موظف است تا به همسر و فرزندان خود توجه کرده، آنها را راهنمایی کرده و به تأمین امکانات و ملزومات زندگی برای آنها بپردازد.

طلاق

در آیین مزدیسنا، طلاق، عملی ناشایست تلقی شده و تنها به دلایلی همچون زنا، نازایی و عدم انجام وظایف زناشویی، با مراجعه به دادگاه، افراد می‌توانند درخواست طلاق بدهند.

منابع

• قرآن کریم.
• آیین‌نامۀ احوال شخصیۀ زرتشتیان ایران، تهران، ادارۀ حقوقی قوۀ قضائیه، 1386ش.
• اسماعیل‌نیا گنجی، حجت‌اله و دیگران، «تحلیل ساختاری دروج در آیین مزدیسنا و اسطوره‌های پیشاآریایی، نشریۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، دورۀ 16، شمارۀ 61، 1399ش.
• «اعتقادات زرتشت»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 3 تیر 1402ش.
• اوستا، به‌تحقیق جلیل دوستخواه، تهران، مروارید، 1379ش.
• «اهمیت و آثار بسم الله الرحمن الرحیم»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• بندهش ایرانی، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، توس، 1369ش.
• بندهش هندی، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367ش.
• پورداوود، ابراهیم، سوشیانس، تهران، فروهر، 1374ش.
• دامغانی، محمدتقی، احوال شخصیۀ زرتشتیان ایران، تهران، امیرکبیر، 1377ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 4 تیر 1402ش.
• «سیری در آیین مزدیسنا»، وب‌سایت آی کتاب، تاریخ بازدید: 3 خرداد 1402ش.
• «عالم محضر خداست»، پرتال امام خمینی، تاریخ بارگذاری: 15 خرداد 1399ش.
• عرب، مهین، «منجی موعود در ادیان بزرگ قبل از اسلام»، مجلۀ علمی پژوهشی الهیات تطبیقی، دورۀ 5، شمارۀ 11 (پیاپی 11)، 1393ش.
• «مزداپرستی»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• مزداپور، کتایون، حیات اجتماعی زن در تاریخ ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 139ش.
• مصطفوی، علی‌اصغر، سوشیانت یا سیر اندیشه ایرانیان دربارۀ موعود آخرالزمان، تهران، بی‌نا، 1361ش.
• مینوی خرد، به‌تحقیق احمد تفضلی، تهران، توس، 1364ش.
• نوری، احمد، وندیداد، تهران، آرتامیس، 1400ش، فرگرد 16، بندهای 14-16.
• Cawasgi Katrak, Jamshid, Marriage in Ancient Iran, Bombay, 1965.
• Gray, Louis, H., "Family (Persian)", Encyclopedia Religion and Ethics, James Hastings (ed.), Edinburgh, 1962.
• The Zend Avesta, James Darmester (trans.), Sacred Books of the East, F. Max Müller (ed.), Motilal Banarsidass, Delhi, 1998.