مضیف

مضیف، نماد مهمان‌نوازی در خرده‌فرهنگ مردمان عرب در جنوب ایران

مُضیف؛ مکان ویژۀ پذیرایی از مهمان در خرده‌فرهنگ عرب‌های جنوب ایران.
مردمان عرب در جنوب ایران طبق رسمی دیرینه، مکانی را در کنار خانه‌های‌شان برای پذیرایی از مهمانان می‌ساختند تا مهمانان در آن محل احساس راحتی داشته باشند. به این مکان ویژه که معمولا اتاقی بزرگ بود، مُضیف می‌گفتند.

معنای لغوی

مضیف در لغت به محل پذیرایی از مهمان و محل ضیافت معنی شده است.

سازۀ مضیف با نی مردابی

تاریخچه

سومری‌ها را اولین افرادی دانسته‌اند که با استفاده از نی‌های مرداب، مکان‌هایی با کارکرد مهمان‌خانه برپا می‌کردند. باستان‌شناسان در تحقیقات خود پیرامون بین‌النهرین و تمدن سومریان در جنوب عراق، ‌از نقوش برجستۀ مهرها و ظرف‌های کشف‌شده، دریافتند که سازۀ مهمان‌خانه با نی، حصیر و الیاف گیاهی ساخته می‌شد و این سبک، قدمتی 5500 ساله در هورالعظیم هویزه و جنوب عراق و شادگان دارد. یکی از این نقش‌برجسته‌ها که در موزه لوور فرانسه نگهداری می‌شود و تصویر یک بیت‌القصب (مضیف) با دو گاومیش در اطراف آن نقش بسته، مربوط به 3500 سال قبل از میلاد است.

سازه مضیف به صورت کامل با نی مردابی برپا می‌شود

معماری

در زمان‌های قدیم، بیشتر خانه‌های خوزستان دارای مضیف بودند. مضیف‌ها، ظاهری ساده ولی معماری پیچیده‌ای دارند. این سازه‌ها از نی مردابی و روی چاله ساخته می‌شوند و در برابر باد و باران بسیار مقاوم هستند. ساختار مضیفی که با نی ساخته می‌شود بسیار محکم بوده و به‌دلیل مفصلی بودن اتصالات آن حتی در برابر زلزله نسبت به سازه‌های مشابهی که با خشت و گل ساخته می‌شوند مقاوم‌تر است. مضیف، تنها سازۀ تاریخی در جهان است که در ساخت آن فقط از نی استفاده می‌شود. مضیف‌ها حدود 20 تا 30 سال عمر می‌کنند و تنها چیزی که می‌تواند آن‌ها را از بین ببرد آتش است. از ویژگی‌های خاص مضیف خنک بودن آن در فصل تابستان است و چون سریع ساخته می‌شود بسیار مورد توجه عرب‌ها بوده است.

مضیف از دسته‌های نی که کنار هم بسته شده‌اند ساخته می‌شود و روی آن را با حصیرهای بافته شده می‌پوشانند و سقف آن هلالی شکل است. قسمت‌های پایینی آن مشبک و سوراخ است تا هوا در آن‌جا بهتر جریان داشته باشد. سطح مضیف‌ها را با فرش‌ها و قالیچه‌های عربی می‌پوشانند. تعداد ستون‌های مضیف، همواره عدد فرد است. ارتفاع ورودی این مکان را کوتاه می‌سازند تا افرادی که به داخل می‌روند به احترام حاضران در جلسه سر را خم کنند.

مضیف به‌نشانه مهمان‌نوازی، درب ندارد

مضیف، نماد مهمان‌نوازی

مضیف رو به قبله ساخته می‌شود و برای آن، درب نمی‌سازند تا نشانه‌ای باشد بر این‌که درِ آن‌جا همیشه برای مهمانان باز است؛ زیرا اهالی این منطقه معتقدند مضیف‌ها به همه و به‌خصوص به کسانی‌که در راه مانده‌اند و جایی برای استراحت ندارند تعلق دارد. مهمان‌ها می‌توانند سه شبانه‌روز در مضیف، رایگان اقامت کنند بدون این‌که از آن‌ها پرسیده شود که اهل کجا هستند و به کجا می‌روند. شب‌ها در قسمت ورودی مضیف آتش روشن می‌کنند تا مهمانان، آن را ببینند و در روز با دود آتش به سمت مضیف، هدایت شوند.

برپایی مراسم در مضیف

صاحب مضیف، علاوه بر پذیرایی از مهمانان ناخوانده، مراسم و مهمانی‌های مناسبتی را نیز در مضیف برگزار می‌کند. مضیف‌ها معمولا محل تجمع عشیره و محل حضور شیخ طائفه و اجتماع مردم برای بررسی و حل مسائل و مشکلات عشیره است. در مراسم‌ها، در قسمت بالای مجلس همواره بزرگان مجلس و افراد میان‌سال می‌نشینند و مهمانی که تازه وارد مجلس می‌شود از اولین کسی که جلوی در ورودی نشسته است شروع به سلام و احوال‌پرسی می‌کند تا به آخرین نفر برسد. پذیرایی در مضیف، آداب‌ورسوم خاص خود را دارد و صاحب مضیف معمولاً با قهوه از مهمانان خود پذیرایی می‌کند.

مراسم قهوه‌خوری در مضیف

رسم تهیه قهوه در مضیف

به همه وسایلی که برای درست کردن قهوه در مضیف به‌کار می‌رود «المعامیل» گفته می‌شود و البته هر کدام هم اسم مخصوصی دارند. در وسط مضیف، اجاقی به‌نام «موگد» برای درست کردن قهوه وجود دارد. عرب‌ها قهوه را به روش سنتی و با استفاده از قهوه خام، آماده می‌کنند. ابتدا قهوه خام را در ظرفی استوانه‌ای شکل به‌نام «المحماس» می‌ریزند و روی ذغال داغ، تفت می‌دهند سپس با وسیله‌ای مانند هاون قهوه‌های برشته شده را آسیاب می‌کنند. سپس آب را در ظرفی به‌نام «گُم‌گُم» جوش می‌آورند و قهوه را به آن اضافه می‌کنند. گُم‌گُم شبیه آب‌پاش است و از جنس ورشو ساخته می‌شود. پس از این‌که قهوه آماده شد آن را به ظرف دیگری به‌نام «دَلّه» منتقل می‌کنند. دَلّه قهوه را گرم نگه می‌دارد و برای سرو قهوه از آن استفاده می‌شود.

تمام مراحل تهیه قهوه و پذیرایی از مهمانان، توسط صاحب مضیف انجام می‌شود و اگر پسران او در مجلس حاضر باشند این کار وظیفه آن‌ها است و در صورت حضور برادر بزرگ‌تر، پذیرایی از مهمانان بر عهده او قرار می‌گیرد. از دیگر آداب مراسم قهوه‌خوری در مضیف این است که برای پذیرایی از مهمانان ابتدا از سادات مجلس شروع می‌کنند چون برای سادات احترام و منزلت خاصی قائل هستند. جنوبی‌ها قهوه را با نوعی فنجان خاص میل می‌کنند که دسته ندارد و ساقی، هنگام پذیرایی، فنجان قهوه را بادست راست به مهمان تعارف می‌کند و مهمان هم باید بدون این‌‌که فنجان را روی زمین بگذارد قهوه را میل کند.

کارکرد اجتماعی

مضیف‌ها برای مردم این مناطق مکان مقدسی بوده و آداب و رسوم خاصی داشته است. اعراب‌، چه عرب‌های ساکن جنوب ایران و چه عرب‌های عراق در مضیف از مهمانان خود پذیرایی می‌کردند؛ به‌ویژه در پیاده‌روی اربعین که از زمان‌های قدیم بین آن‌ها مرسوم بوده است. مضیف‌های بزرگ‌تر نزدیک محل زندگی شیخ یا ریش‌سفید قوم ساخته می‌شد و در آن‌جا جشن‌ها، مراسم‌ها و مشورت با بزرگان و همچنین پذیرایی از مهمانان انجام می‌گرفت. بر اساس یافته‌های پژوهشگران، اهمیت و قداست مضیف‌ها نزد مردمان این مناطق، برگرفته از فرهنگ اسلامی و توصیه پیشوایان مسلمان به تکریم مهمان است و این مهمان‌سراها، فرهنگ پربار و غنی این اقوام را نشان می‌دهند.

منابع

• حیاتی، حدیث و میرجانی ارجنان، حمید، «بازشناسی مضیف و بررسی جایگاه آن در معماری قوم عرب خوزستان»، کنفرانس بینالمللی دستاوردهای نوین در مهندسی عمران، معماری، محیط زیست و مدیریت شهری، وب‌سایت علم نت، 1394ش.
• «خانه‌های ایرانیان برای زوار اربعین «مضیف» می‌شود.»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1401ش.
• درخشانی، نجلا، «مضیف نشانه‌ای از فرهنگ غنی و بومی مردم عرب خوزستان»، وب‌سایت خوز توریسم، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1400ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 مهر 1401ش.
• «مضیف چیست؟»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1399ش.
• «مضیف چیست؟»، وب‌سایت خوزستان خبر، تاریخ بازدید: 7 مهر 1401ش.
• «مضیف حاج عبدالله؛ تاریخچه + راه‌های دسترسی»، وب‌سایت مستر بلیط، تاریخ درج مطلب: 12 شهریور 1401ش.
• «مضیف عربی چیست؟»، وب‌سایت طبیعت، تاریخ بازدید: 7 مهر 1401ش.
• «مضیف، معماری رو به مرگ»، وب‌سایت بانکی، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1394ش.
• «مضیف نشانه‌ای از فرهنگ غنی و بومی عشایر عرب خوزستان»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 7 مهر 1401ش.
• «مهمانخانه مضیف – سوسنگرد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1399ش.
• نیرومند، زهرا، « مضیف چیست؟ هرچه باید در مورد اقامتگا‌ه‌های مضیف بدانید!»، وب‌سایت کایت، تاریخ درج مطلب: 19 تیر 1400ش.
• «همه آنچه باید درباره مضیف و مراسم قهوه‌خوری در جنوب ایران بدانید.»، وب‌سایت الی گشت، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1398ش.