ملا خلیل گوره‌مه‌ری
ملا خلیل گوره‌مه‌ری؛ عالم کُرد و سُنی ایرانی که علیه متحد کردن لباس ایرانیان و کشف حجاب زنان در دوره رضاخان، قیام کرد.
ملا خلیل گوره‌مه‌ری، از علمای اهل سنت ایرانی بود که از دانش ریاضیات نیز آگاهی خوبی داشت. ملا خلیل ساعتی ساخته بود که اوقات شرعی و زمان نمازهای واجب را نشان می‌داد. وی علیه اقدام رضاشاه در متحد کردن لباس ایرانیان و کشف حجاب زنان، قیام کرد و شجاعت، غیرت و عِرق دینی و ملی قوم کُرد را به نمایش گذاشت. این قیام شکست خورد ولی یاد و نام او و یارانش در تاریخ ایران‌زمین نقش بست.
تولد
خلیل گوره‌مه‌ری معروف به ملا خلیل در سال 1259ش در روستای گوره‌مه‌ری از توابع سردشت متولد شد. پدر او ملا عبدالله، انسان فرهیخته و ساده‌ای بود که عمر خود را به ارشاد و راهنمایی مردم دیار خویش گذراند. او هم‌زمان به کشاورزی نیز اشتغال داشت. ملا عبدالله اهتمام ویژه‌ای به تحصیل و پیشرفت فرزندش داشت.[۱]
تحصیلات
ملا خلیل، علوم مقدماتی حوزه را نزد ملا وسیم سردشتی فرا گرفت، مدتی هم در مهاباد کسب علم کرد. سپس برای تکمیل مدارج علمی راه کرکوک عراق را در پیش گرفت. ملا خلیل در کرکوک ریاضیات و نجوم را از ملا علی‌شاه منصوری آموخت. او بعد از بازگشت به ایران، به خدمت استاد سابقش ملا وسیم برگشته و به ارشاد و راهنمایی مردم آن دیار مشغول شد. ملا خلیل استاد مبرّز هندسه و ریاضیات بود و ساعتی ساخته بود که زمان نمازهای واجب و اوقات شرعی را نشان می‌داد.[۲] یکی از محققان، با ابراز نگرانی دربارۀ احتمال از بین رفتن دست‌نوشته‌های ملا خلیل، آن را خسارتی غیر قابل جبران به تاریخ ستاره‌شناسی کردستان می‌داند.[۳]
ویژگی‌ها
برای ملا خلیل ویژگی‌های مختلفی ذکر کرده‌اند از جمله: خوش‌نامی، دارای اعتبار، شخصیتی توانا و قابل ستایش، فردی ساده و درویش مسلک و شهادت‌طلب.[۴]
زمینه‌های قیام
حکومت پهلوی برای نوسازی ایران در راستای همگونی با تمدن غرب، سیاست تغییر پوشش مردان و زنان ایرانی را در پیش گرفت؛ این سیاست که از آغاز تأسیس سلسلۀ پهلوی در ایران دنبال شد، از مهم‌ترین برنامه‌های دولت رضاشاه در حوزۀ آداب و رسوم اجتماعی بود.[۵] این برنامه ابتدا برای کارکنان دولتی و سپس همۀ مردم اجرا شد.[۶] بر اساس اسناد به‌جا مانده از نظمیه‌های سراسر کشور، مردم به غیر از اندکی از نخبگان غربگرا به این قانون تن ندادند. آنان این لباس را بدعت و خلاف شأن دانسته و در برابر آن مقاومت کردند.[۷] در نقاط مختلف کشور از جمله قم، جهرم، شهرهای مرزی کردستان، بنادر و دشتستان، اجرای این برنامه با مخالفت‌ها و مقاومت‌هایی مواجه و منجر به کشته و زخمی شدن تعداد زیادی از مردم شد. [۸] این اعتراض‌ها در مناطق عشایرنشین، گسترده‌تر بود. کردهای طایفه منگور در استان آذربایجان غربی به رهبری ملا خلیل منگور از جمله این عشایر و اقوام بودند که در برابر اجرای این قانون مقاومت کردند.[۹]
قیام
عشیرۀ منگور به قانون متحدالشکل کردن لباس و کلاه پهلوی اعتراض داشتند. ملا خلیل، خطاب به ایلات کُردنشین حکم جهاد صادر کرده و از آنها خواست برای مقاومت در برابر این دستور، سلاح و نیرو جمع کنند. رؤسای ایل منگور با ملا خلیل بیعت کردند و با قسم به قرآن و سوگندهای مذهبی و عشیره‌ای هم‌بستگی خود را نشان دادند.[۱۰] ایلات مناطق ساوجبلاق، ارومیه و تبریز به سرعت درخواست او را اجابت کردند[۱۱] و در زمانی اندک، چند هزار تن از مردم در اطراف او جمع شدند.[۱۲]
پهلوی اول از سرلشکر خزعلی می‌خواهد در این‌باره تحقیق کند. او بعد از دیدار با ملا خلیل و یارانش به دربار می‌نویسد که مردم به حکم پادشاه در تغییر لباس اعتراض داشته و ایلات مرزی علیه آن قیام کرده‌اند. راه رفاه و آسوده بودن ملت صرف‌نظر کردن از اتحاد شکل و تجدد است. [۱۳] در زمستان 1307ش، نظامیان دولتی به منطقه مُکریان شامل مهاباد، سردشت، نقده و اشنویه یورش بردند[۱۴] ولی شماری از آنها در روستاها، به اسارت منگورها درآمدند.[۱۵] در اواسط زمستان، نظامیان مهاباد را محاصره کرده و نیروهای شیخ خلیل به‌علت سردی هوا مجبور به عقب‌نشینی شدند. در اواسط بهار 1308ش، نیروی هوایی ارتش، مراکز مهم منگورها را به‌شدت بمباران کرد و نیروی زمینی وارد مهاباد شده و منگورها را شکست داد. ملا خلیل و یارانش به ناچار به مرزهای عراق عقب‌نشینی کرده و به آن کشور پناهنده شدند.[۱۶]
دلایل شکست
دلایل شکست این قیام عبارت بود از: کمبود مهمات، نگرانی کُردها در خصوص سلامتی خانواده و بستگان و عدم انسجام بین آنها.[۱۷]
بازگشت به ایران
در سال 1309ش، دولت پهلوی از ملا خلیل و یارانش خواست به ایران بازگردند، ملا خلیل دو شرط برای مراجعت به ایران مطرح کرد؛ لغو احکام صادره در مورد کشف حجاب زنان و کلاه فرنگی مردان، حداقل در مناطق تحت نفوذ او و آزاد کردن چند تن از علمای شیعه زندانی در تبریز به‌دلیل اعتراض به این حکم. رضاشاه دو شرط ملا خلیل را قبول کرده و او به همراه یارانش به دیار خود بازگشتند. ملا خلیل در زمستان سال 1334ش در سن 75 سالگی در میرآباد از دنیا رفت و در قبرستان گوره‌مر به خاک سپرده شد.[۱۸]
پانویس
- ↑ «آشنایی با ملا خلیل گوره‌مه‌ری»، شبکه اطلاع‌رسانی راه دانا.
- ↑ «آشنایی با ملا خلیل گوره‌مه‌ری»، وب‌سایت خبربان.
- ↑ «آشنایی با ملا خلیل گوره‌مه‌ری»، شبکه اطلاع‌رسانی راه دان
- ↑ «آشنایی با ملا خلیل گوره‌مه‌ری»، شبکه اطلاع‌رسانی راه دانا.
- ↑ هدایت، خاطرات و خطرات، ص37؛ مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ج 6، ص282.
- ↑ مشروح مذاکرات مجلس، دوره هفتم، جلسه پانزدهم؛ ضرقام بروجنی، دولت‌های عصر مشروطیت، ص182.
- ↑ نوری اسفندیاری، رستاخیز ایران، دیلی میل، 2 ژوئیه 1929، ص467؛ کرونین، نوگرایی تحول و دیکتاتوری در ایران نظم نوین و مخالفانش (1306-1308/1927-1929)، ص188.
- ↑ تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، ص44؛ جعفری، اسناد منتشر نشده از واقعه کشف حجاب در عصر رضاخان، ص44؛ صلاح، کشف حجاب؛ زمینه‌ها، پیامدها و واکنش‌ها، ص97-98.
- ↑ جعفری، اسناد منتشر نشده از واقعه کشف حجاب در عصر رضاخان، ص44.
- ↑ افخمی، قیام ملاخلیل، ص9.
- ↑ کرونین، نوگرایی تحول و دیکتاتوری در ایران نظم نوین و مخالفانش(1306-1308/1927-1929)، ص191.
- ↑ حکیم‌زاد، سردشت در آیینه اسناد تاریخی، ص17-14.
- ↑ «آشنایی با ملا خلیل گوره‌مه‌ری»، شبکه اطلاع‌رسانی راه دانا.
- ↑ نامه تاریخ پژوهان، ص192.
- ↑ افخمی، قیام ملاخلیل، ص20.
- ↑ فتاح قاضی، سال‌های اضطراب، ص60؛ برزویی، اوضاع سیاسی کردستان (از سال 1258 تا 1325ش) ص253-258.
- ↑ نامه تاریخ‌پژوهان، ص193، کرونین، نوگرایی تحول و دیکتاتوری در ایران نظم نوین و مخالفانش (1306-1308/1927-1929)، ص195.
- ↑ ملا خلیل گوره مری (میر آباد)، وبلاگ هسته جوان ایمان.
منابع
- «آشنایی با ملا خلیل گوره‌مه‌ری»، شبکه اطلاع‌رسانی راه دانا، تاریخ انتشار: 6 اردیبهشت 1396ش.
- «آشنایی با ملا خلیل گوره‌مه‌ری»، وب‌سایت خبربان، تاریخ انتشار: 6 اردیبهشت 1396ش.
- افخمی، ابراهیم، قیام ملاخلیل بر پایه خاطرات میرزا کریم شیشه وانی، سقز، محمدی، 1368ش.
- برزویی، مجتبی، اوضاع سیاسی کردستان (از سال 1258 تا 1325ش)، تهران: فکر نو، 1378ش.
- بی‌نام، تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، بی‌تا.
- جعفری، مرتضی، اسناد منتشر نشده از واقعه کشف حجاب در عصر رضاخان، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، 1371ش.
- حکیم‌زاد، فریدون، سردشت در آیینه اسناد تاریخی، بی‌جا، مؤلف، 1383ش.
- صلاح، مهدی، کشف حجاب: زمینه‌ها، پیامدها و واکنش‌ها، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1384ش.
- ضرقام بروجنی، جمشید، دولت‌های عصر مشروطیت، تهران: اداره کل قوانین مجلس شورای ملی، بی‌تا.
- فتاح قاضی، خلیل، سال‌های اضطراب، ارومیه: صلاح‌الدین ایوبی، 1370ش.
- کرونین، استفانی، «نوگرایی تحول و دیکتاتوری در ایران نظم نوین و مخالفانش (1306-1308/1927-1929)»، ترجمه فرشید نوروزی، نامه تاریخ‌پژوهان، سال دوم، شماره 7، 1385ش.
- مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره هفتم، مجلس شورای ملی، جلسه پانزدهم.
- مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران: علمی، 1374ش.
- «ملا خلیل گوره‌مری (میرآباد)»، وبلاگ هسته جوان ایمان؛ تاریخ انتشار: 12 آذر 1392ش.
- نوری اسفندیاری، «رستاخیز ایران»، دیلی‌میل، 2 ژوئیه 1929م، مطابق با 11 تیرماه 1308ش.
- هدایت، مهدی‌قلی‌خان، خاطرات و خطرات، تهران: زوار، 1357ش.