ملک جهان
ملک‌جهان؛ همسر محمدشاه و مادر ناصرالدین‌شاه قاجار.
مَلِک‌جهان از زنان مقتدر و مؤثر در حکومت قاجار بود. او دارای شخصیت متناقض و چندپهلو بوده است. از همین رو، از سوی تعدادی به‌خاطر انجام برخی کارهای عام المنفعه و در ظاهر رعایت مواردی از دستورات اسلام، خيرخواه مردم ایران توصیف شده است. اما از سوی دیگر منفعت‌جویی شخصی و مداخلات سیاسی، به‌ویژه نقش‌آفرینی ملک جهان در قتل امیرکبیر، از او یک جهرۀ منفی در تاریخ سیاسی ایران ترسیم نموده و جایگاه او را در ذهنیت عموم تلقیل داده است.
نام‌گذاری
ملک‌جهان خانم با القاب مهدعلیا، خیرالنساء، نواب عِلّیه، ملکه قجری و شاه بانوی ایران یاد شده است. وی آخرین فردی بود که لقب مهدعلیا داشت؛ مهد علیا، لقبی است که به مادر شاهان و زنان عالی‌رتبة خاندان سلطنتی، می‌دادند.[۱]
زندگی‌نامه
ملک‌جهان در سال 1220ق به دنیا آمد. پدر او محمدقاسم خان پسر سلیمان خان اعتضادالدوله قاجار قوانلو ملقب به ظهیرالدوله (متوفی 1264ق) و مادر وی، بیگم‌جان خانم، دختر فتح‌علی‌شاه قاجار بود.[۲] مهدعلیا را دارای هوش سرشار و آگاه به ادبیات فارسی و زبان عربی توصیف کرده‌اند. او نقاش، خطاط و شاعر بود؛ گلدوزی می‌کرد [۳]و خط را نیکو می‌نوشت. مَثل‌ها و روایات زیادی در کلام خود به کار می‌برد و قرآن را به آهنگ تلاوت می‌کرد.[۴] مهدعلیا با وجود خطاهای سیاسی بسیار در طول زندگی، در اواخر عمر خود پایبند مناسک و مراسم دینی شده و به حج رفت.[۵]
ازدواج
ملک‌جهان در 1236ق با محمدمیرزا پسردایی خود، نوۀ فتح‌علی شاه و فرزند عباس‌میرزا نائب‌السلطنه، بنا به وصیت آقا محمدخان ازدواج کرد.[۶] ثمرة این ازدواج پنج فرزند بود؛ که سه فرزند اول در کودکی از دنیا رفتند. در تاریخ ۶ صفر ۱۲۴۷ق ناصرالدین میرزا و در سال ۱۲۵۰ق عزت‌ملک (مالک‌نسا) به دنیا آمد.[۷] همسر او توجه و علاقۀ چندانی به وی نداشت و مدتی پس از ازدواج، دلبستة زنی به نام خدیجه شد که از کردهای چهریق بود. علاقة زیاد شاه به خدیجه باعث خشم مهدعلیا شد و پس از مرگ شاه محدودیت‌های بسیاری برای این زن و پسر او عباس‌میرزا ایجاد کرد و چندین بار شرایطی را برای کشتن آنها فراهم کرد که با شکست مواجه شد.[۸]
خاستگاه تربیتی
مهدعلیا، در خـانوادة معتبـری متولد شد و مورد توجه همگان بود. اين امر سبب خود برتربينـي وي نسبت به ساير زنان در زمان ازدواج بود. خودشیفتگی او سبب برخي انتظارات و توقعات مـي‌شـد كه از جانب همسر وی برآورده نمی‌شد. ويژگي اخلاقي مهدعليا و توجه بيشتر محمدشاه به خديجة چهریقی موجب شد مهدعلیا طلاق گرفته و پايتخت را ترک کند و مدتي را در تبريز در كنـار فرزنـد خود ناصرالدين ميرزا بماند.[۹]
زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی
در دورة قاجار رویداد‌هاي اجتماعی گوناگونی رخ داد. جنبش بابيه، نهضت تنباكو، بلواي نان و حادثة قتل گريبايدوف از مهمترين رخدادهاي سياسي و خيزش‌هاى مردمی بود که زنان نقش‌هاي مهمي در آنها ایفا كرده‌اند. در این دوره، زنان دربارى نیز تلاش می‌کردند تا نامى براى خود دست و پا كنند. زنان دربار، بیشتر اوقات را در حرم و تحت مراقبت نگهبانان قرار داشتند، اما معمولاً حرم‌سرا محل توطئه‌چيني زنان عليه يكديگر بود و از طريق اعمال نفوذ خود بر سران مملكتي در امور سياسي مملکت مداخله مي‌کردند.[۱۰]
فعالیت‌ها
الف) علمی و فرهنگی
- بازسازی بناهایی مانند باغ مادر شاه در حرم شاه عبدالعظیم؛
- بازسازی مدرسه حکیم‌باشی یا مدرسة مهدعلیا؛
- ساخت صحن و مقبرة زبیده خاتون؛
- تعمیر و تکمیل مسجد امیر قاسم‌خان یا مسجد مادر شاه؛
- ساخت مدرسه‌ای در خیابان الماسیه؛
- احداث آب‌انبار قاسم‌خان در بين راه تهران و شهر رى؛
- آموزش قرآن و قرائت به زنان حرم‌سرا؛
- برگزاری مراسم سوگواری در ماه‌های محرم و صفر؛
- برپایی حسینیه در عمارت خود برای احیاء در شب‌های قدر؛
- سفرهای زیارتی با بانوان درباری؛
- نسخۀ خطی مهروموم شده با عناوین «مالک النساء العلمین» و «عصمت الدینیه و الدین».[۱۱]
ب) سیاسی و اجتماعی
بیشتر فعالیت‌های سیاسی مهد علیا بعد از فوت محمدشاه و روی کارآمدن ناصرالدین میرزا آغاز شد و در دوران سلطنت ناصرالدین تا هنگام مرگ به نفوذ بالایی در برخی از کارهای کشور دست یافت.[۱۲]
حکومت 40 روزه
با مرگ محمدشاه در ۱۲۶۴ق و دور بودن ولیعهد و سکونت او در تبریز، مهدعلیا تا ورود ناصرالدین میرزا به تهران، نایب‌السلطنه بود و در نبود شاه با شورشیان مقابله کرده و بر امور مسلط شد و برای سلطنت ناصرالدین میرزا تلاش بسیاری کرد.[۱۳]
مداخله در امور حکومتی
- نامه‌نگاری به امپراطوری‌های دول خارجی و زنان سفرا؛
- پذیرایی از مهمانان زن خارجی؛
- عزل حاجی‌میرزا آقاسی؛
- انتصاب علیقلی میرزا اعتضادالدوله به صدارت؛
- تشکیل حکومتی از بزرگان دربار و رسیدگی به امور کشور؛
- نشستن بر تخت سلطنت به مدت 40 روز؛
- انتصاب میرزا آقا خان نوری به صدارت پس از قتل امیرکبیر.[۱۴]
توطئه علیه امیرکبیر
امیرکبیر پس از انتصاب به صدارت، از نفوذ و سلطه‌گری مهدعلیا و دخالت او در امور مملکتی جلوگیری کرد.[۱۵] ناصرالدین میرزا برای حل اختلاف ملک‌جهان و میرزا محمدتقی خان، ملک‌زاده خانم را به عقد صدراعظم درآورد، اما این اقدام موجب نگرانی بیشتر مهدعلیا شد.[۱۶] سرانجام با دسیسه‌های مهدعلیا، امیرکبیر در نوزدهم محرم ۱۲۶۸ق از صدارت عزل و به کاشان تبعید شد. چهل روز بعد از تبعید، زمانی که ناصرالدین میرزا پس از نوشیدن شراب زیاد، مست بود مهدعلیا فرصت را غنیمت شمرد و فرمان کشتن میرزاتقی را از شاه گرفت و مأموران شاه، در هجدهم ربیع‌الثانی 1268ق در حمام فین کاشان، رگ‌های او را بریدند.[۱۷]
خوش‌گذرانی
برخی، ملک‌جهان را ملکه‌ای خوش‌گذران توصیف کرده‌اند که مطرب‌ها و رقاصه‌ها را به عمارت خود دعوت می‌کرده و با مردانی، معاشقه می‌کرد. همچنین وی با ولخرجیهای زیاد، برای ناصرالدین دوستانی خریداری می‌کرد تا اخبار دربار را به او گزارش دهند. به باور برخی پژوهشگران، جنبه‌های منفی شخصیت مهدعلیا به حدی است که همواره در تاریخ از رفتارهای خصمانه و قدرت‌جویانة او یاد می‌شود.[۱۸]
درگذشت
ملک‌جهان در 1291ق در حالی که مغضوب ناصرالدین میرزا بود در تهران از دنیا رفت و در آرامگاه محمدشاه در قم، در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد.[۱۹]
تصویرپردازی
- سریال «قبلۀ عالم»، دربارۀ زندگی ناصرالدین‌شاه قاجار در سال 1400ش با کارگردانی «حامد محمدی» ساخته شده و در آن زندگی مهدعلیا نیز به تصویر کشیده شده است؛
- سریال «جیران» زندگی خدیجه‌خانم تجریشی، همسر دوم ناصرالدین‌شاه قاجار را به تصویر کشیده و در سال 1400ش با کارگردان «حسن فتحی» تولید شده است. در این اثر به زندگی ملک‌جهان نیز پرداخته شده است.[۲۰]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژة مهدعلیا.
- ↑ «ماجرای عشق مادر ناصرالدین‌شاه به امیرکبیر»، خبرآنلاین.
- ↑ «مهدعلیا؛ ملکه‌ای که ۴۰ روز سلطنت کرد»، وب‌سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ بروجردی، «مهدعلیا (ملک‌جهان خانم)»، وب‌سایت کتابخانۀ ملی.
- ↑ کسری، «مهدعلیا شخصیتی در پرده ابهام»، وب‌سایت پژوهشکدۀ تاریخ معاصر.
- ↑ حبیبی، «مهدعلیا»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ «مهد علیا» ویکی فقه.
- ↑ «مهدعلیا مادر ناصرالدین‌شاه چگونه می‌میرد ؟»، وب‌سایت نویستار.
- ↑ احمدزاده و کاظمی، «زن در عرصة سياست ايران مطالعة موردي دورة قاجار، نظرية آدلر و روان‌شناسي سياسي مهدعلياي سوم»، 1401ش، ص26.
- ↑ احمدزاده و کاظمی، «زن در عرصة سياست ايران مطالعة موردي دورة قاجار، نظرية آدلر و روان‌شناسي سياسي مهدعلياي سوم»، 1401ش، ص9.
- ↑ «مهدعلیا چگونه می‌میرد زندگی نامه + نحوه مرگ»، وب‌سایت همسرتایم.
- ↑ کسری، «مهدعلیا شخصیتی در پردة ابهام»، وب‌سایت پژوهشکدة تاریخ معاصر.
- ↑ «مهدعلیا»، ویکی فقه.
- ↑ علم و دنیاری، «فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی ملک‌جهان خانم مهدعلیا در دوران قاجار»، سال 1397ش، ص7-15.
- ↑ «ماجرای مادر ناصرالدین‌شاه و انگلیسی‌ها!»، وب‌سایت کافة تاریخ.
- ↑ «ملک‌نسا خانم از تنفر تا عشق به امیرکبیر»، وب‌سایت دیده‌بان ایران.
- ↑ علم و دنیاری، «فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی ملک‌جهان خانم مهدعلیا در دوران قاجار»، سال 1397ش، ص7-15.
- ↑ کسری، «مهدعلیا شخصیتی در پردة ابهام»، وب‌سایت پژوهشکدة تاریخ معاصر.
- ↑ رشیدی، «فساد جنسی مادر ناصرالدین‌شاه»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ «همه مهدعلیاهای سریال‌ها؛ از سلطان صاحبقران و امیرکبیر تا سه پروژة همزمان نمایش خانگی»، همشهری آنلاین.
منابع
- احمدزاده، محمدامیر و کاظمی، ظریفه، «زن در عرصة سياست ايران مطالعة موردي دورة قاجار، نظرية آدلر و روان‌شناسي سياسي مهدعلياي سوم»، شمارة 2، تابستان 1401ش.
- بروجردی، حکمت، «مهدعلیا (ملک‌جهان خانم)»، وب‌سایت کتابخانة ملی، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1402ش.
- حبیبی، میراندا، «مهدعلیا»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- رشیدی، طاهره، «فساد جنسی مادر ناصرالدین‌شاه»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1392ش.
- علم، محمدرضا و دنیاری، سکینه، «فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی ملک‌جهان خانم مهدعلیا در دوران قاجار»، فصل‌نامة جندی‌شاپور، سال چهارم، شمارة 15، پاییز 1397ش.
- کسری، نیلوفر، «مهدعلیا شخصیتی در پردة ابهام»، وب‌سایت پژوهشکدة تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1393ش.
- « ماجرای عشق مادر ناصرالدین شاه به امیرکبیر»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1402ش.
- «ماجرای مادر ناصرالدین شاه و انگلیسی‌ها!»، وب‌سایت کافة تاریخ، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1393ش.
- «ملک‌نسا خانم از تنفر تا عشق به امیرکبیر»، وب‌سایت دیده‌بان ایران، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1402ش.
- «مهدعلیا چگونه می‌میرد زندگی نامه + نحوة مرگ»، وب‌سایت همسرتایم، تاریخ درج مطلب: 16 بهمن 1401ش.
- «مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه چگونه می‌میرد ؟»، وب‌سایت نویستار، تاریخ درج مطلب: 22 بهمن 1401ش.
- «مهدعلیا؛ ملکه‌ای که ۴۰ روز سلطنت کرد»، وب‌سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1396ش.
- «مهدعلیا»، ویکی فقه، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1394ش.
- «همة مهدعلیاهای سریال‌ها؛ از سلطان صاحبقران و امیرکبیر تا سه پروژة همزمان نمایش خانگی»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1400ش.