چهارپایه خوانی

چهار‌پایه‌ خوانی؛ شکل خاصی از مداحی در ایام محرم و صفر.

برخی مداحان در گذشته و به‌ویژه در مراسم‌ عزاداری ماه محرم و صفر، بر چهارپایه‌ای قرار گرفته و مداحی می‌کردند. این شکل مداحی امروزه از رونق کمتری برخوردار است. چهارپایه خوانی بیشتر با هدف رسیدن صدای مداح به جمعیت، انجام می‌شد و دسته‌های عزاداری دور مداح حلقه می‌زدند. افزایش صمیمیت و یک‌دلی عزاداران و نیز سادگی مراسم، از ویژگی‌های چهارپایه خوانی دانسته شده است.

تاریخچه

چهارپایه‌ خوانی از رسوم اصیل و رایج در مراسم عزاداری ایرانیان در شهرهای مختلف از جمله در تهران قدیم بوده که هدف آن، شنیده‌شدن آسان‌تر صدای مداح دانسته شده است. این آیین از قدمت صدساله برخوردار است؛ هرچند ریشۀ آن را به دوران آل‌بویه بازمی‌گردانند. برخی معتقدند چهارپایه خوانی در دوره صفویه در بازار‌های ایران رایج بود و بعد از ساخته‌شدن بازار تهران در چارسوق‌ها و تیمچه‌های آن گسترش یافت. چهارپایه خوانی در زمان مبارزات پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مورد توجه ویژه بود. مردم هنگامی که از تظاهرات و راهپیمایی‌ها بازمی‌گشتند، به‌منظور اتحاد بیشتر در محافل خود از مداحی چهارپایه خوانی با سبک حماسی استفاده می‌کردند.

ویژگی مداح چهارپایه خوان

مهم‌ترین ویژگی مداح چهارپایه خوان این است که مخاطب‌شناس بوده و در مدت زمان کوتاهی بتواند مفهوم را به مخاطب خود القا کرده و افراد را به اوج و شور نهایی برساند. یک چهارپایه خوان لازم است به‌لحاظ جایگاه اجتماعی، امین و مورد اعتماد مردم باشد. همچنین مداح چهارپایه خوان از نظر روانی نیز لازم است گرمی گفتار داشته باشد. برخی معتقدند چهارپایه خوانی در مراسم نوحه خوانان و مداحان سنتی بالاترین مهارت مداحی است.

شیوۀ برگزاری مراسم چهارپایه خوانی

برخی، چهارپایه خوانی را بازنمایی شیوۀ سوگواری حضرت زینب در کربلا دانسته‌اند. در این شیوۀ عزاداری، مداح و عزاداران به موضوعات حاشیه‌ای و فرعی نمی‌پردازند و بسیار جانسوز بر مصیبت اصلی می‌گریند. این شیوه عزاداری، نیازمند تجهیزات و تشریفات خاص مانند لوازم صوتی گران‌قیمت، نورپردازی، حرکات و شعر‌های پیچیده و عجیب نیست و با شیوه‌ای ساده اما گیرا، برگزار می‌شود. امروزه در بازار قدیمی و بزرگ تهران، ارادتمندان به این آیین در ماه‌های محرم و صفر، خود را به مکان برگزاری مراسم رسانده و به عزاداری می‌پردازند. در این مراسم چهارپایه‌ای را در مرکز دسته‌های عزاداری قرار می‌دهند. گاهی پیش از آغاز مراسم، حاجت‌مندان روسری یا تکه‌پارچه‌ای روی چهارپایه می‌اندازند و بعد از پایان مراسم آن پارچه را به تبرک بر‌می‌دارند. همچنین گاهی روی چهارپایه فرش کوچکی انداخته می‌شود و چهارپایه خوان قبل از قرارگرفتن بر چهارپایه، کفش‌های خود را از پا در می‌آورد. به‌دلیل آن‌که مداح فقط از توان حنجرۀ خود برای رسیدن صدا به انتهای جمعیت بهره می‌گیرد، مدت زمان اجرای چهارپایه خوانی کوتاه است وچهارپایه خوان‌ها به نوبت مراسم را برگزار کرده و جای خود را به دیگری می‌دهند.

کارکرد

سنت چهارپایه خوانی همواره در فرهنگ سوگواری شیعیان، ستایش شده است؛ زیرا در کمال سادگی، عزاداری برای امام حسین برگزار می‌شود و جذابیت زیادی دارد. قرار‌گرفتن مداح در میان مردم و برقراری ارتباط چهره به چهره تأثیر بیشتری بر افراد دارد. افراد با امکانات اولیه به تشکیل حلقه‌های عزاداری می‌پردازند و این امر به ترویج فرهنگ برگزاری مراسم‌ مذهبی ساده، یاری می‌رساند. کوتاهی و اختصار مراسم چهارپایه‌ خوانی نیز برای مخاطب امروزی که در مشغله‌های گوناگون زندگی شهری غرق شده، کارآمدتر است. برخی آواز‌ها، ترانه‌ها و شعار‌های انقلابی در اوایل انقلاب اسلامی، برگرفته از نوحه‌های چهارپایه خوانی شمرده شده است.

احیای مراسم چهارپایه خوانی

سنت چهارپایه خوانی امروزه از رونق کمتری برخوردار است. کارشناسان معتقدند احیای سنت چهارپایه‌ خوانی در عزاداری ایرانیان، سبب ترویج فرهنگ اصیل و بومی عزاداری ساده شده و این گونه مراسم‌های مذهبی را که با اعتقادات مردم عجین است از بسیاری حواشی، زواید و زرق و برق‌های عزاداری‌های امروزی، مصون می‌دارد. این امر سبب ترویج عزاداری خالصانه‌تر شده و استقبال بیشتر مردم از این گونه مراسم‌ها را به‌دنبال دارد.

منابع

• «چهارپایه خوانی فراتر از یک هنر است»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1402ش.
• «حاج حسین خلج: چهارپایه خوانی با مداحی فرق دارد»، وب‌سایت آرمان هیئت، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1402ش.
• رسولی، روح الله، «اجرای سنت چهارپایه خوانی در 14 اماکن پر تردد در دهۀ آخر ماه صفر در بندرعباس»، وب‌سایت اداره تبلیغات اسلامی، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1402ش.
• عسگری‌نیا، فاطمه، «چهارپایه خوانی، سنت ماندگار بازار»، وب‌سایت خبر برنا، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1400ش.
• «نگاهی به سنت چهارپایه‌خوانی در ایام محرم»، و‌ب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1398ش.