کار کودکان در افغانستان
کار کودکان در افغانستان؛ فعالیت کودکان افغانستانی به‌منظور به‌دست آوردن سود مالی.
کار کودکان در افغانستان یک پدیدۀ نوظهور نیست، اما چهار دهه جنگ و ناامنی، دگرگونی سبک زندگی مردم، رشد زندگی شهری، افزایش خانواده‌های بی‌سرپرست، نابسامانی اقتصادی و فرایند جهانی‌شدن، کار کودکان در افغانستان را به یک مساله اجتماعی تبدیل کرده است؛ تا آن‌جا که نهادهای قانون‌گذاری و اجرایی، فقها، آسیب‌شناسان اجتماعی و صاحب‌نظران علوم تربیتی به زمینه‌ها، عوامل، پیامدها و راه‌حل‌های آن پرداخته‌اند.
مفهوم‌شناسی
کودک در اصطلاح حقوقی، به‌شخصی اطلاق می‌شود که از نظر سنی به‌رشد جسمی و روانی لازم برای زندگی اجتماعی نرسیده باشد. پیمان‌نامۀ بینالمللی حقوق کودک افراد زیر 18 سال را کودک می‌داند مگر این‌که قوانین داخلی کشورها سن قانونی را کمتر از آن تعیین کرده باشند.[۱] در نظام حقوقی افغانستان به افراد زیر 18 سال، کودک گفته می‌شود.[۲] در فقه اسلامی، کودک به شخصی گفته می‌شود که به سن بلوغ نرسیده باشد.[۳] کار کودک ذیل مفهوم کلی کار، فعالیت مستمری است که برای تولید کالا و ارائه خدمات انجام می‌شود و به‌آن مزدی تعلق می‌گیرد.[۴] «کار کودک» با سابقۀ طولانی در فرهنگ افغانستان، از سوی پژوهشگران دارای پیامدهای مثبت و منفی دانسته شده است،[۵] اما اصطلاح «کودکان کار» گسترۀ کوچک‌تری دارد و ناظر به کودکانی است که از روی ناچاری و به‌اجبار، کار می‌کنند و از این ناحیه، آسیب‌پذیر هستند.[۶]
تاریخچۀ توجه به کار کودکان
در قرن نوزدهم میلادی و در اعتراض به کار سنگین کودکان در کارخانه‌ها، کشورهای اروپایی، مجموعه‌ای از قوانین را در حمایت از کودکان و منع به‌کارگیری نظام‌مند آنها را تصویب کردند.[۷] در قرن بیستم میلادی، سازمان ملل متحد و سازمان جهانی کار، به‌منظور هماهنگ‌سازی سیاست‌گذاری‌ها در قبال حمایت از کودکان، اسنادی چون اعلامیۀ جهانی حقوق کودک، پیمان‌نامۀ جهانی حقوق کودک، مقاوله‌نامۀ حداقل سن کار، مقاوله‌نامۀ لغو بردگی، تجارت برده و عرف و شیوه‌های برده‌داری، مقاوله‌نامۀ منع کار اجباری و مقاوله‌نامۀ منع بدترین اشکال کار کودک را به تصویب رساند[۸] و در سال 2002م، 12 ژوئن از طرف سازمان بینالمللی کار به‌عنوان روز جهانی مبارزه با کار کودکان نام‌گذاری شد.[۹] افغانستان نیز در 1994م، به پیمان‌نامۀ جهانی حقوق کودک پیوست و در 1385ش قانون کار را با درج شرایطی به‌منظور جلوگیری از آسیب‌های کودکان و در 1397ش قانون حمایت از حقوق اطفال را تصویب کرد.[۱۰]
آمار کودکان در بازار کار افغانستان
طبق گزارش‌ها در سال 1399ش، در حدود 3.7 میلیون کودک در افغانستان به‌کار مشغول بوده‌اند که در سال 1400ش این رقم به 4.7 میلیون افزایش یافته است. با سقوط نظام جمهوری اسلامی افغانستان این رقم افزایش یافته است.[۱۱] بر اساس گزارش‌ها تعداد زیادی از کودکان افغانستان که به دلیل جنگ، ناامنی و خطراتی که متوجه خانوادۀ آنها بوده و مجبور به مهاجرت‌های غیر قانونی شدند، در کشورهای همسایه به کارهای سنگین مشغول هستند.[۱۲]
مصادیق کار کودکان در افغانستان
الف) کارهای متعارف
کودکان روستایی افغانستان اکثرا به کارهای دام‌داری، کشاورزی، معدن‌کاری، جمع‌آوری هیزم، چوب‌شکنی و کودکان شهری در کارهای فلزکاری، رنگ‌مالی، فرش‌بافی، خیاطی، کار در خانه، آجُرپزی، مکانیکی، فروشندگی (بیشتر دست‌فروشی)، کفاشی، اسپندگری، وزن‌کشی، جمع‌آوری زباله‌ها، شاگردی هتل/ رستوان، نجاری، آهنگری، شاگردی در ماشین‌های مسافربری/ باربری، مشغول هستند.[۱۳]
ب) کارهای غیر متعارف
طبق گزارش‌های موجود، تعدادی از کودکان در شهرهای بزرگ افغانستان[۱۴] و کشورهای میزبان به تکدی‌گری، جابه‌جایی و فروش مواد مخدر، کار در مزارع و نیش‌زنی مواد مخدر، سرقت، جیب‌بری و تن‌فروشی/ بردگی جنسی، می‌پردازند.[۱۵] همچنین گزارش‌هایی وجود دارد که تعداد زیادی از کودکان در نبردهای مسلحانه استخدام شده‌اند[۱۶] و در حملات انتحاری، جابه‌جایی مین‌ها و خطوط مقدم جنگ به‌کار گرفته میشوند. در دو دهۀ گذشته کودکان هم در صف مخالفان دولت و هم در صف پلیس محلی حضور داشته‌اند.[۱۷] طبق گزارش دبیرکل سازمان ملل متحد در 1377ش، به شورای امنیت، بین 2 تا 5 هزار کودک زیر 14 سال در صف طالبان حضور داشته‌اند و همچنین کودکان در صفوف دیگر گروه‌های درگیر در جنگ داخلی افغانستان نیز حضور داشته‌اند.[۱۸]
عوامل مؤثر بر افزایش کار کودکان در افغانستان
- الف) عوامل خانوادگی: عواملی چون فقر، بی‌کاری، از دست دادن یا اعتیاد سرپرست خانواده، طلاق، خشونت‌های خانوادگی، سوء حضانت،[۱۹] درآمد ناکافی و بی‌سوادی والدین، در افزایش کودکان کار افغانستان مؤثر دانسته شده است.[۲۰]
- ب) عوامل اجتماعی: پایین بودن دست‌مزد کودکان،[۲۱] ضعف اقتصاد ملی، شکست قانون عرضه و تقاضا در بازار کار، ضعف و ناکارآمدی نظام حقوقی، پایین بودن سطح فرهنگی،[۲۲] نبود سیستم آموزشی کارا، جنگ و ناامنی و فعالیت باندهای تبهکار در جامعه از جمله عوامل اجتماعی است که سبب افزایش روی‌آوردن کودکان به کارهای طولانی‌مدت و سنگین می‌شود.[۲۳]
پیامدهای کار کودکان در افغانستان
طبق گزارش کمیسیون مستقل حقوق بشر 56.5% کودکان افغانستان از کار خود رضایت داشته‌اند که رضایت 42% آنها به‌دلیل آموزش حرفه و 49% به‌دلیل درآمد مالی بوده است.[۲۴] کارشناسان برای کار کودکان، مجموعه‌ای از مزایا و چالش‌ها را شناسایی کرده‌اند.
الف) پیامدهای مثبت
کارشناسان معتقدند که کار کودکان اگر در یک محیط آرام و بدون خطر، با سرپرستی والدین و یا یک شخص دلسوز باشد، پیامدهای مثبتی چون تقویت روحیه ایثارگری، استقلال مالی، اعتماد به‌نفس بالا، فراگیری کار، روابط اجتماعی خوب، درک و تیزبینی بیشتر، همکاری با خانواده در هزینه‌های زندگی، تأمین هزینۀ آموزش و تقویت اقتصاد ملی را در پی دارد.[۲۵]
ب) پیامدهای منفی
کار کودکان اگر در شرایط مناسب صورت نگیرد با چالش‌هایی مانند محرومیت از آموزش و بهداشت، آسیب‌های جسمی و روانی،[۲۶] قرار گرفتن در معرض سوءاستفاده جنسی یا انواع خشونت‌های خانوادگی و اجتماعی،قرارگرفتن در دام باندهای تبهکار،[۲۷] جذب‌شدن در گروه‌های مسلح [۲۸] و اعتیاد به مواد مخدر[۲۹] روبرو می‌شود. از منظر کارشناسان، این چالش‌ها پیامدهای اجتماعی و فرهنگی فراوانی دارد.[۳۰]
رویکردها به کار کودک
الف) اسناد بینالمللی
پیمان‌نامۀ بینالمللی و اسناد مرتبط با حقوق کودک تعیین حداقل سن کار، ساعت و شرایط کاری کودکان را به‌قوانین داخلی کشورهای عضو واگذار کرده است.[۳۱] در این اسناد، کار کودکان در شرایط زیر، ممنوع شده است:
- به بهره‌کشی از کودک منجر شود.
- برای کودک زیانبار باشد.
- در آموزش کودک خللی وارد کند.
- به‌سلامتی، رشد جسمانی، ذهنی، اخلاقی یا اجتماعی کودک آسیب برساند.[۳۲]
کنوانسیون حقوق اقتصادی و اجتماعی کشورهای عضو را مکلف می‌داند که واداشتن کودکان به کارهای دارای شرایط فوق را جرم‌انگاری کنند.[۳۳]
ب) شریعت اسلامی
در فقه اسلامی طبق قاعدۀ «لاضرر» و حرمت ظلم، واداشتن کودک به کارهای زیانبار و حرام، جایز نیست؛[۳۴] اما در فعالیت‌های شغلی و اقتصادی معمول و رایج، فقهای اهل سنت که دوازده تا نوزده‌سالگی را زمان بلوغ مدنی دانسته‌اند منعی برای ورود کودکان به بازار کار، قائل نیستند.[۳۵] فقهای شیعه نیز ناآگاهی یا بی‌توجهی کودک به حلال و حرام شرعی در جریان کار را موجب کراهت این دسته از فعالیت‌ها توسط کودک دانسته‌اند.[۳۶]
ج) قوانین افغانستان
افغانستان با عضویت در سازمان بینالمللی کار و مطابق حکم مادۀ 7 قانون اساسی و مادۀ 12 قانون کار که تابع آموزه‌های دینی است، برای کارهای سنگین تکمیل سن هجده‌سالگی، برای کارهای سبک پانزده‌سالگی و برای کارآموزی چهارده‌سالگی را تعیین کرده است،[۳۷] اما قانون حمایت از حقوق طفل پانزده‌سالگی را بدون تفکیک جنسیت، حداقل سن کار می‌داند[۳۸] و بر این اساس کار کودکان زیر 15 سال را ممنوع قرار داده است و استخدام افراد زیر سن قانونی در کارهای فیزیکی، سنگین، مضر به‌سلامت و زیرزمینی، اجرای کار شبانه یا اضافی و مسافرت برای انجام کار به‌صورت رسمی جرم تعریف شده است.[۳۹]
د) در عرف افغانستان
مطابق گزارش‌هایی که حداقل در دو دهۀ گذشته توسط نهادهای مختلف از جمله کمیسیون مستقل حقوق بشر صورت گرفته، در عرف اجتماعی افغانستان، کار کودکان مانعی ندارد و کودکان دختر و پسر در تمام عرصه‌های کاری با رده‌های سنی مختلف، فعالیت می‌کنند و در مجموع کار و تلاش در جامعۀ افغانستان اهمیت خاص دارد. [۴۰]
پانویس
- ↑ پیمان‌نامۀ جهانی حقوق کودک، مصوب مجمع عمومی سازمان ملل متحد، 1368ش، مادۀ 1.
- ↑ حسن‌زاده و کاوش، «نقش اقتصاد خانواده در بزه‌دیدگی اطفال در افغانستان»، 1399ش، ص53.
- ↑ هدفمند نبی‌پور، «حقوق اطفال در اسلام و اسناد بین‌الملل»، 1399ش، ص138-139.
- ↑ مطهری، «اهمیت و آداب کار در اسلام»، 1400ش، ص173.
- ↑ «کار کردن کودک»، ویکی فقه.
- ↑ اشعری قمی، «واکاوی کار کودکان»، وبسایت مجلۀ ویستا.
- ↑ «12 ژوئن روز جهانی مبارزه با کار کودکان، تاریخچه و آمار»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ « مقاوله‌نامۀ 182 سازمان بینالمللی کار، ممنوعیت و محو بدترین اشکال کارکودک، سازمان بینالمللی کار، 1999م».
- ↑ «12 ژوئن روز جهانی مبارزه با کار کودکان، تاریخچه و آمار»، وبسایت خبرگزاری ایمنا.
- ↑ شفق، «حقوق کودک در قوانین افغانستان و کنوانسیون حقوق کودک»، 1400ش، ص33.
- ↑ ضحاک، «کودکان کار در افغانستان؛ فقر، گرسنگی و آینده‌ی نامعلوم»، وبسایت هفته‌نامۀ جادۀ ابریشم.
- ↑ «ترس از طالبان در افغانستان، افزایش کودکان کار در ایران»، پایگاه خبری صبح ملتنیوز.
- ↑ حسن‌زاده و کاوش، «نقش اقتصاد خانواده در بزه‌دیدگی اطفال در افغانستان»، وبسایت جامعۀ المصطفی العالمیه، 1399ش، ص66.
- ↑ حسن‌زاده و کاوش، «نقش اقتصاد خانواده در بزه‌دیدگی اطفال در افغانستان»، وبسایت جامعۀ المصطفی العالمیه، 1399ش، ص66.
- ↑ رحمتی‌فر، «بررسی وضعیت کار کودکان در حقوق ایران، از منظر مادۀ چهارم اعلامیۀ جهانی حقوق بشر»، 1396ش، ص403.
- ↑ موسوی، «حمایت از اطفال در مخاصمات مسلحانه در حقوق ایران، افغانستان و اسناد بینالمللی»، 1397ش، ص60-61.
- ↑ «نگاهری به وضعیت کودکان در افغانستان»، وبسایت مرکز مطالعات استراتژیک و منطقوی.
- ↑ موسوی، «حمایت از اطفال در مخاصمات مسلحانه در حقوق ایران، افغانستان و اسناد بینالمللی»، 1397ش، ص62.
- ↑ حسن‌زاده و کاوش، «نقش اقتصاد خانواده در بزه‌دیدگی اطفال در افغانستان»، وبسایت جامعۀ المصطفی العالمیه، 1399ش، ص62.
- ↑ غفاری فارسانی، «نگاهی به کنوانسیون بدترین اشکال کار کودک»، 1387ش، ص239.
- ↑ مکی‌علمداری، «کودکان کار؛ آسیبها و راهکارها»، 1389ش، ص141.
- ↑ رحمتی‌فر، «بررسی وضعیت کار کودکان در حقوق ایران، از منظر مادۀ چهارم اعلامیۀ جهانی حقوق بشر»، 1396ش، ص392-394.
- ↑ «کودکان کار افغانستان؛ مشکلات و سختیهای زندگی»، وبسایت خبرگزاری معمار.
- ↑ «وضیعت حقوق بشر افغانستان»، گزارش سیزدهم، 1396ش، ص89.
- ↑ «کار کردن کودک»، ویکی فقه.
- ↑ حسن‌زاده و کاوش، «نقش اقتصاد خانواده در بزه‌دیدگی اطفال در افغانستان»، وبسایت جامعۀ المصطفی العالمیه، 1399ش، ص70.
- ↑ هاشمی، «کودکانی که جذب باندهای خلاف میشوند»، شبکۀ شرق.
- ↑ موسوی، «حمایت از اطفال در مخاصمات مسلحانه در حقوق ایران، افغانستان و اسناد بینالمللی»، 1397ش، ص60-61.
- ↑ بابک، «ناکارایی نهادهای مدافع حقوق کودکان خیابانی در افغانستان»، وبسایت خبرگزاری نشانه.
- ↑ حسن‌زاده و کاوش، «نقش اقتصاد خانواده در بزه‌دیدگی اطفال در افغانستان»، وبسایت جامعۀ المصطفی العالمیه، 1399ش، ص71.
- ↑ پیمان‌نامۀ بینالمللی حقوق کودک، 1989م، بند 2 مادۀ 32.
- ↑ پیمان‌نامۀ بینالمللی حقوق کودک، 1989م، بند 1 مادۀ 32.
- ↑ کنوانسیون حقوق اقتصادی و اجتماعی 1966م، بند 3 مادۀ 10.
- ↑ «کار کردن کودک»، ویکی فقه.
- ↑ نظری توکلی، مصلح، «مرتبهپذیری مفهوم بلوغ و گونههای مسؤلیت ناشی از آن در فقه مذاهب اسلامی، 1396ش، ص185.
- ↑ «کار کردن کودک»، ویکی فقه.
- ↑ قانون کار جمهوری سلامی افغانستان، 1385ش، فقرۀ 2 مادۀ 13.
- ↑ قانون حمایت حقوق طفق جمهوری اسلامی افغانستان، 1397ش، فقرۀ 2 ماده 63.
- ↑ قانون حمایت حقوق طفق جمهوری اسلامی افغانستان، 1397ش، فقرۀ 2 ماده 63.
- ↑ حسن‌زاده و کاوش، «نقش اقتصاد خانواده در بزه‌دیدگی اطفال در افغانستان»، وبسایت جامعۀ المصطفی العالمیه، 1399ش، ص58.
منابع
- اشعری قمی، «واکاوی کار کودکان» وبسایت مجلۀ ویستا، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1402ش.
- «افغانستان و قصۀ تلخ کودکان کار»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1395ش.
- «انواع کودکان کار»، وبسایت فیلیا، تاریخ مراجعه: 27 خرداد 1402ش.
- بابک، محب، «ناکارایی نهادهای مدافع حقوق کودکان خیابانی در افغانستان»، خبرگزاری نشانه، تاریخ درج مطلب: 1 جون 2020م.
- پیمان‌نامۀ بینالمللی حقوق کودک، 1989م.
- «ترس از طالبان در افغانستان، افزایش کودکان کار در ایران»، پایگاه خبری صبح ملتنیوز، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1401ش.
- جنگجوی، فرزاد و دیگران، «مروری بر حمایت از کودکان کار در نظام حقوقی ایران و با نگاهی بر اسناد بینالمللی»، ماه‌نامۀ اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی کار و جامعه، شمارۀ 181، خرداد 1394ش.
- حسن‌زاده، اسدالله و کاوش، نجیب‌الله، «نقش اقتصاد خانواده در بزه‌دیدگی اطفال در افغانستان»، دوفصلنامۀ علمی تخصصی حقوق اسلامی، سال ششم، شمارۀ سیزدهم، خزان و زمستان 1399ش.
- رحمتی‌فر، سمانه، «بررسی وضعیت کار کودکان در حقوق ایران، از منظر مادۀ چهارم اعلامیه جهانی حقوق بشر»، فصل‌نامۀ تحقیقات حقوقی، شمارۀ 82، 1396ش.
- شفق، عبدالخالق، «حقوق کودک در قوانین افغانستان و کنوانسیون حقوق کودک»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های حقوق تطبیقی عدل و انصاف، سال چهارم، شمارۀ 14، پاییز 1400ش.
- شهرانی، عنایت‌الله، ضرب‌المثل‌های دری افغانستان، کابل، کانون فرهنگی قیزیل‌چوپان، 1399ش.
- ضحاک، علی، «کودکان کار در افغانستان؛ فقر، گرسنگی و آینده‌ی نامعلوم»، وبسایت هفته‌نامۀ جادۀ ابریشم، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1401ش.
- غفاری فارسانی، بهنام، «نگاهی به کنوانسیون بدترین اشکال کار کودک»، فصل‌نامۀ حقوق، دورۀ 38، شمارۀ2، تابستان 1387ش.
- قانون حمایت از حقوق طفل جمهوری اسلامی افغانستان، 1397ش.
- قانون کار جمهوری سلامی افغانستان، 1385ش.
- قانون رسیدگی به‌تخلفات اطفال جمهوری اسلامی افغانستان، 1383ش.
- «کار کودک»، وبسایت جمعیت امداد دانشجویی امام علی، تاریخ بازدید: 27 خرداد 1402ش.
- «کارکردن کودک»، ویکی فقه تاریخ بازدید: 29 خرداد1402ش.
- کنوانسیون بینالمللی حقوق اقتصادی و اجتماعی، 1966م.
- «کودکان کار؛ پدیدهای عادی یا معضلی پرچالش در افغانستان»، وبسایت تبیان، تاریخ بازدید: 27 خرداد 1403ش.
- «کودکان کار افغانستان؛ مشکلات و سختیهای زندگی»، خبرگزاری معمار، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1402ش.
- مقاوله‌نامۀ 182 سازمان بینالمللی کار، ممنوعیت و محو بدترین اشکال کار کودک، 1999م.
- مطهری، حمیدرضا، «اهمیت و آداب کار در اسلام»، فصل‌نامۀ علمی تخصصی ویژۀ مبلغان، شمارۀ پنجم، بهار 1400ش.
- موسوی، محمد، «حمایت از اطفال در مخاصمات مسلحانه در حقوق ایران، افغانستان و اسناد بینالمللی»، دوفصلنامۀ تخصصی گفتمان حقوقی، سال هفتم، شمارۀ چهاردهم، پاییز و زمستان 1397ش.
- ملکوتی، علی، «ضرب‌المثل‌های دری افغانستان»، وبسایت کتاب‌خانۀ دیجیتالی تبیان، تاریخ بازدید: 30 خرداد 1402ش.
- مکی علمداری، سارا، «کودکان کار؛ آسیبها و راهکارها»، دوماهنامۀ چشمانداز ایران، دی و بهمن 1389ش.
- نظری توکلی، سعید و مصلح، محمدصالح، «مرتبهپذیری مفهوم بلوغ و گونههای مسؤلیت ناشی از آن در فقه مذاهب اسلامی»، دوفصلنامۀ علمی پژوهشی فقه مقارن، سال ششم، شمارۀ 11، بهار و تابستان 1397ش.
- هاشمی، هدا، «کودکانی که جذب باندهای خلاف میشوند»، وبسایت شبکۀ شرق، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1402ش.
- هدفمند نبی‌پور، هدایت‌الله، «حقوق اطفال در اسلام و اسناد بینالمللی»، دوفصلنامۀ علمی تخصصی مطالعات حقوق اسلامی، سال ششم، شمارۀ سیزدهم، پاییز و زمستان 1399ش.
- «وضیعت حقوق بشر افغانستان»، گزارش سیزدهم، 1396ش.
- «12 ژوئن روز جهانی مبارزه با کار کودکان، تاریخچه و آمار»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1399ش.