کودک همسری
کودک همسری؛ ازدواج پیش از بلوغ.
کودک‌همسری، امروزه از مسائل پرچالش در ایران است. این اصطلاح وارداتی در جامعه ایران، نوپدید است و آن‌چه در مباحث فقهی مطرح بوده، ازدواج کودک است. عموم افراد، ازدواج کودکان را ازدواج اجباری، همراه با اختلاف سنی زیاد و آسیبهای فراوان بر دختران توصیف می‌کنند که حرمت و بطلان آن مورد اتفاق فقها است. مفاهیم گستردۀ واژۀ کودک و بلوغ سبب قرائت‌های متفاوتی از کودک‌همسری شده و موافقان و مخالفانی یافته است. در قانون مدنی ایران، حداقل سن ازدواج تعیین شده و برای ازدواج در سنین پایین‌تر شروطی نهاده شده است. علی‌رغم ادعای برخی، دین اسلام مشوق ازدواج پیش از بلوغ نیست.
مفهوم کودکی و بلوغ
کودکی مفهوم یگانه‌ای نیست؛ هر یک از جامعه‌شناسان، روان‌شناسان، حقوق‌دانان، فقیهان و قوانین بین‌الملل تعریف متفاوتی از آن ارائه کرده‌اند.[۱] در لغت و فقه، بازۀ زمانی تولد تا بلوغ را دوران کودکی دانسته‌اند. در حقوق مدنی، کودک به کسی می‌گویند که به سن رشد جسمانی و روحی برای زندگی اجتماعی نرسیده باشد. کنوانسیون حقوق کودک، افراد زیر هجده سال را کودک می‌نامد؛ مگر اینکه در کشوری سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود. بلوغ در لغت به‌معنای رسیدن است و در اصطلاح به موجود زنده‌ای که به رشد کامل رسیده و توان تولیدمثل یابد، بالغ گفته می‌شود.[۲] در روایات سنین مختلفی برای بلوغ بیان شده است؛ اختلاف دیدگاه‌ها را به تفاوت محیط زندگی و آب‌وهوایی، عوامل ژنتیکی، فیزیکی و نوع تغذیه نسبت داده‌اند و بر این اساس، حائض شدن زنان را نشانۀ بلوغ دانسته‌اند. بعضی روایات رشد عقلانی و جسمانی را نیز از شرایط بلوغ گفته‌اند.[۳] از این منظر، اصطلاح «کودک‌همسری»، در ادبیات فقهی و حقوقی ایرانیان، مفهومی بیگانه تلقی می‌شود و با شاخص‌های فرهنگی ایرانیان ناسازگار است. در فقه، تعریف کودکی (طفولیت) بیشتر بر اساس توانمند‌ی‌های جسمی و فیزیکی صورت گرفته است؛ کودک در بحث ازدواج کسی است که از نظر جسمی و جنسی آمادگی لازم را ندارد و از مهم‌ترین نشانه‌ها برای تعیین این آمادگی حیض در دختران و احتلام در پسران گفته شده است.[۴]
ازدواج کودکان
کودک‌همسری در فرهنگ ایرانیان فقط می‌تواند بر ازدواج پیش از بلوغ شرعی، تطبیق داده شود که اصطلاحاً «ازدواج زودهنگام» نامیده می‌شود. در فقه اسلامی، ازدواج زودهنگام، ازدواج قبل از بلوغ جنسی است و ازدواج کودک (طفل) نامیده می‌شود. برای ازدواج کودکان، به‌دلیل نداشتن حس نیاز جنسی، آسیب‌هایی را برشمرده‌اند؛[۵] شماری دیگر، ازدواجی را زودهنگام می‌نامند که پیش از فراهم بودن شرایطی، چون بلوغ و آمادگی جسمی و روحی صورت گرفته باشد.[۶]
ازدواج اجباری
ازدواج در سنین کودکی (پیش از بلوغ) از مصادیق ازدواج اجباری است و در این موارد والدین کودک، او را به ازدواج درمی‌آورند.[۷] اتفاق نظر فقها در هر نوع ازدواج اجباری بطلان آن و حرمت نزدیکی است.[۸]
عوامل و زمینه‌ها
مهم‌ترین علل تزویج کودکان را بی‌سرپرستی، بدسرپرستی (اعتیاد، بیماری‌های روانی، تک‌والد یا والد ناتنی)، سطح پایین اقتصادی و اجتماعی و فرهنگ عشیره‌ای گفته‌اند.[۹]
پیامدها
پژوهشگران ازدواج کودکان را از لحاظ روان‌شناختی، اجتماعی، تربیتی و جسمی دارای آسیب، مفسده و بدون مصلحت دانسته‌اند.[۱۰] از جمله پیامدهای آن عبارت است از:
- محقق نشدن اهداف ازدواج از جمله آرامش و دوستی؛[۱۱]
- فقدان مهارت‌های زندگی مشترک؛[۱۲]
- از‌بین‌رفتن هویت کودکی؛
- کاهش اعتماد‌به‌نفس؛
- احتمال جدایی و ایجاد پدیدۀ کودک بیوه؛
- همسرآزاری؛
- محرومیت از تحصیل؛
- مشکل تأمین معاش در پسران.[۱۳]
پیشنهاد کارشناسان
کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که برای پیشگیری از آثار سوء کودک همسری، ازدواج کودکان قبل از رسیدن به بلوغ جنسی ممنوع و تنها در موارد استثنایی و بنابر اقتضای مصلحت مجاز شود و جهت جلوگیری از مقاربه با کودک‌همسران تدابیری به کار گرفته و ضمانت اجرا تعیین شود.[۱۴]
پیشینۀ قوانین حداقل سن ازدواج
قانون مدنی نخست، در سال 1313ش سن ازدواج دختران را 15 سال و پسران را 18 سال تمام تعیین کرد. در سال 1353ش سن ازدواج دختران به 18 سال و سن پسران به 20 سال افزایش یافت و در موارد استثنائی با تشخیص دادگاه برای دختران 15 تا 18 سال امکان ازدواج قرار داده شد. در سال 1361ش این قانون مغایر با موازین شرعی اعلام شد و در سال 1370ش طبق قانون مدنی، ازدواج پیش از بلوغ ممنوع شده و منوط به اجازۀ سرپرست دختر و تشخیص مصلحت او شد. مادۀ 1041 قانون مدنی (قانون فعلی) حداقل سن ازدواج را در سال 1381ش برای دختران 13 و برای پسران 15 سال تمام شمسی معین کرده و ازدواج در سنین پایین‌تر با اذن ولی دختر، رعایت مصلحت و تشخیص دادگاه امکان‌پذیر است.[۱۵] در سال 1397ش طرح اصلاح مادۀ 1041 قانون مدنی با درنظر‌گرفتن حداقل سن ازدواج دختران 16 سال و پسران 18 سال، به مجلس ارائه و در نهایت رد شد.[۱۶]
مادۀ 50 قانونِ حمایت از خانواده، در صورت تخطی از اجرای مادۀ 1041 قانون مدنی نهاده شده است و مطابق آن، ازدواج کودک برخلاف مصلحت و بدون مجوز دادگاه، برای کسانی که در شکل‌گیری آن ازدواج نقش داشته‌اند، شش ماه تا دو سال حبس اعمال می‌کند.[۱۷] در صورت تشخیص مصلحت و ازدواج کودک، تا قبل از بلوغ، مقاربۀ جنسی با کودک ممنوع بوده و دارای حرمت دانسته شده است و در صورت تخلف و نقص جسمانی یا بروز بیماری در زوجه، مرد محکوم به پرداخت مهر و دیۀ کامل و نفقۀ زن تا زمان وفات (حتی در صورت طلاق) خواهد بود و این زن تا ابد بر شوهر حرام می‌شود.[۱۸]
ازدواج کودکان در آموزه‌های دینی
کارشناسان پدیدۀ کودک‌همسری را، آن‌گونه که با اجبار و پیش از بلوغ باشد، بی‌ارتباط با آموزه‌های اسلام دانسته‌اند.[۱۹] مرتضی مطهری، آگاهی و رشد فکری را در کنار رشد جسمانی، شرط ازدواج دانسته است.[۲۰]این رشد، در خرده‌فرهنگ‌ها و مناطق گوناگون، متفاوت است.
در دورۀ زندگی پیامبر و اهل‌بیت و حتی پیش از آن، دختران در سنین پایین ازدواج می‌کردند؛ دختران در فرهنگ آن جامعه، همزمان با رسیدن به بلوغ، آمادۀ ازدواج بودند و این امر مورد پذیرش جامعه بود. پیامبر و اهل‌بیت در سیرۀ عملی خود از ازدواج با دختران پیش از بلوغ پرهیز می‌کردند و از ازدواج دادن دختران و پسران خود نیز پیش از بلوغ خودداری می‌کردند. فقها نیز با استناد به برخی روایات که ازدواج در کودکی (پیش از بلوغ) را فاقد مهر و الفت لازم میان همسران دانسته‌اند، حکم به کراهت ازدواج پیش از بلوغ کرده‌اند.[۲۱]
ازدواج بهنگام
در کشورهای غربی فاصلۀ بین ازدواج و سن بلوغ با استفاده از روابط آزاد پر می‌شود و برای پاسخ‌گویی به نیاز جنسی در این دوره، به دانش‌آموزان رابطۀ جنسی را آموزش می‌دهند؛ اما در ایران و کشورهای اسلامی که رابطۀ آزاد جنسی و خارج از چارچوب ازدواج پذیرفته نیست، بین سن بلوغ جنسی تا ازدواج جایگزینی وجود ندارد. در این دورۀ نوجوانی، سرکوب غریزۀ جنسی را در فرهنگ غرب نیز توصیه نکرده‌اند و در فرهنگ اسلامی ـ ایرانی نیز از سوی برخی کارشناسان، ازدواج در سنین نوجوانی به‌منظور پاسخ‌گویی بهنجار به نیازهای جنسی سفارش شده است. آنها بر این باورند که در صورت تمایل نوجوانان به ازدواج، نباید آنان را منع کرد؛ از این منظر، منع ازدواج نوجوانان، زمینه‌ساز دوستی‌ها و روابط نامشروع می‌شود و تعیین سن (غیر از بلوغ شرعی) نیز سبب بروز ازدواج‌های غیرثبتی و ازدست‌دادن پشتوانۀ حقوقی دختران در خرده‌فرهنگ‌های گوناگون ایرانی می‌شود. در این زمینه، ترویج درست ازدواج دانش‌آموزی و نیز افزایش مسئولیت‌پذیری والدین در آگاهی‌بخشی به فرزندان و ایجاد انگیزه در آنان برای ازدواج، سفارش شده است.[۲۲]
پانویس
- ↑ دهقانی و دیگران، «ارزیابی کودک‌همسری در آیینۀ فرهنگ قرآنی»، 1401ش، ص11.
- ↑ انصاری، احکام و حقوق کودکان در اسلام، 1391ش، ج1، ص58-61 و 74.
- ↑ جناتی، فقه و زمان، ۱۳۸۵ش، ج1، ص121-131.
- ↑ عندلیب همدانی، «بررسی فقهی ازدواج با کودکان»، وب‌سایت شبکۀ اجتهاد.
- ↑ هدایت‌نیا، «تجویز مشروط یا تحریم مطلق کودک‌همسری»، 1398ش، ص13-14.
- ↑ فرهمند و دیگران، «واکاوی تجارب زناشویی کودک‌همسری؛ درهم‌آمیختگی عاطفی- فکری و بی‌قدرتی»، 1399، ص119.
- ↑ «ازدواج اجباری چیست و چه پیامدهایی دارد؟»، وب‌سایت هم‌اندیشان.
- ↑ «اگر دختری به اجبار پدر، راضی به عقد دائم با شخصی شود، حکم این عقد، نزدیکی با این دختر و فرزند متولد شده چیست؟»، وب‌سایت اسلام کوئست نت.
- ↑ صف‌آرا، «تزویج کودک در پرتو مصلحت»، 1391ش، ص9.
- ↑ هدایت‌نیا، «تجویز مشروط یا تحریم مطلق کودک‌همسری»، 1398ش، ص32.
- ↑ دهقانی و دیگران، «ارزیابی کودک‌همسری در آیینۀ فرهنگ قرآنی»، 1401ش، ص12-13.
- ↑ سیاه‌بیدی کرمانشاهی و بهرام پوری، «تحلیل فقهی- حقوقی کودک همسری در پرتو انتقادات وارد برآن؛ تلاشی برای ارائۀ پیشنهاد مطلوب»، 1399ش، ص156.
- ↑ چنانی و دیگران، «بررسی علل و آسیبهای کودک‌همسری»، 1401ش، ص82-84.
- ↑ سیاه‌بیدی کرمانشاهی و بهرام پوری، «تحلیل فقهی- حقوقی کودک همسری در پرتو انتقادات وارد برآن؛ تلاشی برای ارائۀ پیشنهاد مطلوب»، 1399ش، ص163.
- ↑ شکوری‌راد، «کودک همسری از نظر قرآن»، 1399ش، ص145-147.
- ↑ سیاه‌بیدی کرمانشاهی و بهرام پوری، «تحلیل فقهی- حقوقی کودک همسری در پرتو انتقادات وارد بر آن؛ تلاشی برای ارائۀ پیشنهاد مطلوب»، 1399ش، ص151 و 160.
- ↑ هدایت‌نیا، «تجویز مشروط یا تحریم مطلق کودک‌همسری»، 1398ش، ص19.
- ↑ علمی سولا و محمدیان، «مبانی ممنوعیت استمتاع از زوجۀ نابالغ در فقه امامیه»، 1392ش، ص179-184.
- ↑ پاپلی یزدی، «ازدواج زودرس یا ...؟»، 1371ش، ص93.
- ↑ مطهری، امدادهای غیبی در زندگی بشر، 1390ش، ص102 و 131.
- ↑ «چرا پیامبر اسلام و اهل‌بیت در راستای مبارزه با آداب جاهلی؛ ازدواج با دختران خردسال را حرام اعلام نکردند؟»، وب‌سایت اسلام کوئست نت.
- ↑ جلالی کاشانی، «کودک‌همسری یا ازدواج به‌هنگام؟»، وب‌سایت آپارات.
منابع
- «ازدواج اجباری چیست و چه پیامدهایی دارد؟»، وب‌سایت هم‌اندیشان، تاریخ بازدید: 15 اردیبهشت 1402ش.
- «اگر دختری به اجبار پدر، راضی به عقد دائم با شخصی شود، حکم این عقد، نزدیکی با این دختر و فرزند متولد شده چیست؟»، وب‌سایت اسلام کوئست نت، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1398ش.
- انصاری، قدرت‌الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، قم، مرکز فقهی ائمۀ اطهار، چاپ اول، 1391ش.
- پاپلی یزدی، محمدحسین، «ازدواج زودرس یا ...؟»، تحقیقات جغرافیایی، شمارۀ 24، 1371ش.
- جلالی کاشانی، حامد، «کودک‌همسری یا ازدواج به‌هنگام؟»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 17 اردیبهشت 1402ش.
- جناتی، محمدابراهیم، فقه و زمان، قم، احیاگران، ۱۳۸۵ش.
- «چرا پیامبر اسلام و اهل‌بیت در راستای مبارزه با آداب جاهلی؛ ازدواج با دختران خردسال را حرام اعلام نکردند؟»، وب‌سایت اسلام کوئست نت، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1399ش.
- چنانی، فاطمه و دیگران، «بررسی علل و آسیبهای کودک‌همسری»، مطالعات روان‌شناسی و علوم تربیتی، دورۀ 8، شمارۀ 2، تابستان 1401ش.
- دهقانی، فرزاد و دیگران، «ارزیابی کودک‌همسری در آیینۀ فرهنگ قرآنی»، فصلنامۀ قرآن، فرهنگ و تمدن، دورۀ 3، پیاپی 8، تابستان 1401ش.
- سیاه بیدی کرمانشاهی، سعید و بهرام‌پوری، رسول، «تحلیل فقهی- حقوقی کودک همسری در پرتو انتقادات وارد بر آن؛ تلاشی برای ارائۀ پیشنهاد مطلوب»، فصلنامۀ فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، دورۀ 15، شمارۀ 52، آذر 1399ش.
- شکوری‌راد، صدیقه، «کودک همسری از نظر قرآن»، پژوهش‌نامۀ زنان، دورۀ 11، شمارۀ 3، پاییز 1399ش.
- صف‌آرا، صالحه، «تزویج کودک در پرتو مصلحت»، مجموعه مقالات ششمین همایش هفتۀ پژوهش دانشگاه پیام‌نور استان اصفهان، آذر 1391ش.
- علمی سولا، محمدرضا و محمدیان، علی، «مبانی ممنوعیت استمتاع از زوجۀ نابالغ در فقه امامیه»، مطالعات راهبردی زنان، سال شانزدهم، شمارۀ 62، زمستان 1392ش.
- عندلیب همدانی، محمد، «بررسی فقهی ازدواج با کودکان»، وب‌سایت شبکۀ اجتهاد، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1400ش.
- فرهمند، مهناز و دیگران، «واکاوی تجارب زناشویی کودک‌همسری؛ درهم‌آمیختگی عاطفی- فکری و بی‌قدرتی»، فصلنامۀ پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، سال نهم، شمارۀ 17، پاییز و زمستان 1399ش.
- مطهری، مرتضی، امدادهای غیبی در زندگی بشر، قم، صدرا، 1390ش.