قانون تنظیم خانواده و جمعیت
قانون تنظیم خانواده و جمعیت؛ مجموعه دستورالعمل‌های قانونی در جهت کاهش رشد جمعیت در ایران.
قانون تنظیم خانواده و جمعیت، دستورالعمل‌های قانونی برای مهار افزایش جمعیت و کنترل موالید، در 1372ش مطابق با اقتضائات آن زمان، تصویب و به‌مدت 20 سال در کشور اجرا شد. این قانون کلیه امتیازات فرزندان چهارم به‌بعد را لغو کرد و وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، فرهنگ و آموزش عالی، بهداشت و درمان وظایف متعددی در حوزۀ آموزش و فرهنگ‌سازی در خصوص کاهش جمعیت عهده‌دار شدند. این قانون به‌دلیل پیامدهای منفی در حوزۀ خانواده، فرزندآوری، جمعیت و امنیت کشور، در 1392ش لغو شد.
پیشینه
سیاست تنظیم خانواده و جمعیت، پیش از انقلاب اسلامی ایران از 1346ش تا 1357ش از سوی رژیم پهلوی دنبال شد؛[۱] در دهه ۱۳۳۵–۱۳۴۵ش نرخ رشد جمعیت ۱/۳ بود که پس از اجرای برنامه تنظیم خانواده به ۷۱/۲ کاهش یافت.[۲] بسیاری از متفکران مسلمان،[۳] ازجمله مرتضی مطهری[۴] با تنظیم خانواده در آن زمان مخالفت کرده و آن را برنامۀ استعماری دانستند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، سیاست افزایش جمعیت به‌صورت عملی اجرا شد و نرخ رشد جمعیت در دهۀ اول انقلاب به ۹/۳ افزایش یافت.[۵]در دهۀ دوم بعد از انقلاب که مقارن با برنامۀ پنج‌سالۀ اول و دوم توسعۀ اجتماعی و اقتصادی کشور (1368-1377ش) بود، کنترل جمعیت از اولویت ویژه‌ای برخوردار شد. حمایت مسئولان وقت و علمای دین، به برنامه‌های تنظیم خانواده دولت مشروعیت بخشید و زمینه‌ساز انجام فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی مانند ایجاد کارگاه‌هایی برای زوج‌های جوان، آموزش از طریق رسانه‌ها و آموزش در دبیرستان‌ها شد. در 1369ش «شوراى تحدید موالید» با تصویب دولت شکل گرفت و در 1370ش «اداره کل جمعیت و تنظیم خانواده» پدید آمد. در مرحلۀ بعد، قانون تنظیم خانواده و جمعیت در ۱۳۷۲ش توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در همان سال به تأیید شوراى نگهبان رسید.[۶]
اهمیت و جایگاه
قانون تنظیم خانواده و جمعیت، از اقداماتی بود که اثر چشمگیری بر روند کاهش باروری داشته و این حرکت نزولی تاکنون نیز ادامه دارد. میزان باروری در صورت تثبیت بر رقم ۱.۵ فرزند، جمعیت را طی ۶۵ سال و در صورت تثبیت بر رقم ۱.۱ فرزند، جمعیت را طی 32 سال به حدود نصف کاهش خواهد داد. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، نخستین مقام رسمی کشور است که نسبت به روند کاهشی باروری و عواقب آن هشدارهای متعددی داده و بر ضرورت و اهمیت تغییر قانون تنظیم خانواده و جمعیت تأکید کرده است. به نظر وی جمعیت، مهم‌ترین رکن زیرساختی جامعه است[۷] و ایران با لحاظ تمام شرایط و امکانات می‌تواند ظرفیت 150 میلیون جمعیت را داشته باشد.[۸] امام خميني، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران نیز با توجه به وسعت جغرافیایی ایران، این کشور را مستعد جمعیتی بسیار بیش از جمعیت کنونی آن دانسته است.[۹]
موضوع قانون تنظیم خانواده و جمعیت
قانون تنظیم خانواده و جمعیت با چهار ماده و دو تبصره به کاهش نرخ باروری و رشد جمعیت ایران پرداخته است. مادۀ اول این قانون کلیه امتیازاتی که در قوانین سال‌های پیش بر اساس تعداد فرزندان یا عائله در مورد فرزندان چهارم و بعد پیش‌بینی و وضع شده بود را لغو کرد و محدودیت‌هایی برای کثرت اولاد در نظر گرفت. مادۀ دوم آموزش و پرورش را موظف کرد که مطالب آموزشی مربوط به جمعیت و تأمین سلامتی مادران و کودکان را در متون درسی خود به‌نحوی مؤثر بگنجاند؛ وزارت فرهنگ و آموزش عالی و وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی موظف شد که یک واحد درسی به نام جمعیت و تنظیم خانواده در کلیه رشته‌های آموزشی تدوین کند و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وظیفه داد که زمینه‌های جلب مشارکت فعال و مؤثر روزنامه‌نگاران، فیلم‌سازان و سایر هنرمندانی را که به‌نحوی با آن وزارتخانه ارتباط دارند به‌منظور ارتقای سطح آگاهی‌های عمومی از برنامه‌های جمعیت و تنظیم خانواده فراهم کند. بر اساس مادۀ سوم قانون، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران مأمور شد که جهت ارتقای سطح آگاهی‌های عمومی در تأمین سلامت کودکان و مادران و جمعیت، برنامه‌های آموزشی رادیویی و تلویزیونی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم تهیه و پخش کند.[۱۰]
زمینه‌های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی
پژوهشگران معتقدند که پروژه جهانی كنترل جمعيت و پيشگيری از به دنياآمدن نسل‌های آينده، با نگراني قدرت‌ها و کشورهای سرمایه‌داری آغاز شد. اين قدرت‌های بزرگ جهانی با همراه كردن انديشه‌های اومانيستی و به حاشيه‌راندن تفکر دينی و ارزش‌های انسانی در اين امر، زمينه پذيرش ملتها و دولت‌ها را برای كاهش جمعيت در جهان و نابودی نسل‌های انساني فراهم کردند. نتيجۀ اين هجمۀ عظيم كه از 1966م ميان سرخپوستان بومي آمريکا آغاز شد، تغييرات شگرف جمعيتي در جهان به‌خصوص كشورهای در حال توسعه و كشورهای اسلامی بود.[۱۱] پیامد اين سياست‌ها در كشورهای اسلامی عبارت بود از: کاهش جمعیت مسلمانان، کاهش اقتدار سیاسی و تغییر در ترکیب‌های دینی، بحران اقتصادی و تغییر موقعیت و نقش زن در جامعه و ایجاد بحران فرهنگی و اجتماعی.[۱۲] بحث‌های جهانی دربارۀ جمعیت و رابطۀ آن با توسعه، فضای سیاسی، فرهنگی و علمی ایران را نیز تحت تأثیر قرار داده بود. در پی سرشماری ۱۳۶۵ش، بحث‌هایی در خصوص آثار منفی افزایش رشد جمعیت و تأثیر منفی آن بر روند توسعه آغاز شد و بر اساس دیدگاه غالب، جمعیت عامل بازدارندۀ توسعۀ انسانی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تلقی می‌شد. به‌همین دلیل در ۱۳۶۸ش با تصویب برنامۀ اول توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سیاست تنظیم خانواده به‌صورت رسمی وارد سیاست‌های کشور شد و کاهش باروری عمومی زنان تا حد ۴ نوزاد و نرخ رشد طبیعی ۲.۳ درصد تا سال ۱۳۹۰ش مهم‌ترین هدف سیاست تحدید موالید کشور قرار گرفت. در ۱۳۷۰ش و در شرایطی که نرخ باروری ایران با کاهش مواجه شده و به حدود ۳.۲ فرزند رسیده بود، لایحۀ کنترل جمعیت تنظیم خانواده از طرف دولت تهیه شد و به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.[۱۳]
اقدامات عملی برای اجرای قانون تنظیم خانواده و جمعیت
بعد از تصویب این قانون، رسانه‌ها و سازمان‌های مختلف در جهت فرهنگ‌سازی کاهش باروری و تحدید جمعیت تلاش کردند:
1. سازمان صداوسیما در راستای شعار دو بچه کافی است، آموزش‌ها و تبلیغات را از طریق پخش تیزر و فیلم‌های کوتاه انجام داد و نقش بزرگی در همگانی شدن این شعار ایفا کرد و برنامه‌ها و سمینارهایی را که در حوزۀ کنترل جمعیت بود، پوشش می‌داد.
2. وزارت آموزش عالی کتاب تنظیم خانواده را در سرفصل تمام رشته‌های دانشگاهی قرار داد، که در آن راه‌های پیشگیری از بارداری آموزش داده می‌شود.
3. آموزش و پرورش به صورت‌های مختلف بینش والدین را در تعیین تعداد فرزندان و اندازۀ خانواده تغییر داد و با ترویج شعارهایی چون رفاه بیشتر با داشتن فرزند کمتر حاصل می‌شود، در کاهش باروری نقش موثری را ایفا کرد.
4. در تمام مراکز و سازمان‌ها، پوسترهایی در تبلیغ کاهش فرزندآوری مشاهده می‌شد و حذف کلیه سیاست‌های تشویقی 3 اولاد به بالا به‌عنوان اساس فعالیت‌های اجرایی مدنظر قرار گرفت. [۱۴]
5. وام 150 میلیون دلاری صندوق جمعیت سازمان ملل متحد برای تنظیم خانواده در ایران اختصاص یافت و ایران به‌عنوان مرکزی برای آموزش کنترل جمعیت کشورهای آسیای میانه انتخاب شد. همچنین کمک 1.8 میلیون دلاری به ایران در محورهای برنامه پنج ساله یونیسف قرار گرفت.[۱۵]
6. توفیق جمهوری اسلامی ایران در تدوین و اجرای برنامه‌های جمعیتی که مورد تأیید و حمایت نهادهای ذیربط سازمان ملل به‌ویژه صندوق جمعیت بود، باعث شد که در 13 فروردین 1378ش جایزۀ جمعیت به ایران تعلق بگیرد. اعطای این جایزه به سید علی‌رضا مرندی، که از جانب دولت جمهوری اسلامی ایران به کمیتۀ جایزه جمعیت معرفی شده بود، به‌دلیل تلاش ویژۀ وی طی بیش از یک دهه در زمینۀ تدوین، پیشبرد و اجرای سیاست‌های تنظیم خانواده و جمعیت در کشور و تأثیر مثبت سیاست‌های اتخاذشده بر کاهش جدی نرخ رشد سالانۀ جمعیت در ایران صورت گرفت.[۱۶]
انجمن تنظیم خانوادۀ جمهوری اسلامی ایران
انجمن تنظیم خانوادۀ جمهوری اسلامی ایران در 1373ش تأسیس و عضو فدراسیون بین المللی تنظیم خانواده (IPPF) شد. فعالیت‌های این انجمن بسیار تأثیر گذار در روند نزولی جمعیت بود. اجازۀ استفاده از کلیه وسایل پیشگیری از حاملگی، فراهم‌بودن پشتیبانی اجتماعی برای اجرای برنامه، احساس مسئولیت جدی دولت برای کاهش رشد جمعیت، امکان استفاده از وسایل ارتباط جمعی، تعهد مالی دولت برای رایگان‌بودن وسایل پیشگیری از حاملگی و تولید پاره‌ای وسایل پیشگیری از حاملگی مثل کاندوم و آی یو دی در داخل کشور، از جمله فعالیت این انجمن بوده است.[۱۷]
آثار و پیامدهای قانون تنظیم خانواده و جمعیت
1. تغییر باور مردم دربارۀ فرزندآوری
در راستای اجرای سیاست‌های کنترل جمعیت که حدود 20 سال به‌صورت منسجم و سازمان‌یافته به اجرا درآمد و تمام توان و امکانات ارکان مختلف نظام در راستای عملی‌شدن سیاست کاهش جمعیت به کار گرفته شد به‌گونه‌ای که شعار «فرزند کمتر زندگی بهتر» در تمام ابعاد زندگی و باور خانواده‌های ایرانی رسوخ کرد. آمارهای سازمان ثبت احوال کشور نشان می‌دهد که سن ازدواج برای مردان و زنان نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته و به میانگین 27.2 سال برای مردان و حدود 23 سال برای زنان رسیده که این آمارها زنگ خطری برای افزایش تجرد قطعی در جامعه است.[۱۸]
2. افزایش روش‌های جلوگیری از بارداری
بررسی‌هایی که یک دهه پس از تصویب این قانون انجام شد، نشان داد که در 23 استان کشور میزان استفاده از روش‌های جلوگیری از بارداری به 70% رسیده است.[۱۹]
3. کاهش شدید نرخ باروری
مطالعه روندهای نرخ جمیعت ایران در سرشماری‌های دو دهه اخیر به‌ویژه سرشماری 1390ش نشان می‌دهد که میزان باروری کل در کشور به کمتر از 1/2 فرزند به ازای هر زن در حد جایگزینی کاهش یافته است.[۲۰]
4. محبوبیت تک‌فرزندی
به دنبال نهادینه‌شدن شعار فرزند کمتر زندگی بهتر، تک‌فرزندی به‌شکل فزاینده‌ای در جامعۀ ایران محبوبیت پیدا کرد. به گونه‌ای که امروزه برخی از خانواده‌های ایرانی معتقدند که فرزندآوری رفاه و آسایش و زندگی را به خطر می‌اندازد.[۲۱]
دیدگاه صاحب نظران دربارۀ قانون تنظیم خانواده و جمعیت
1. بر اساس مطالعات جامعه‌شناختی و دیدگاه تخصصی جمعیت‌شناسان، صورت تداوم روند فعلی فرزندآوری رشد جمعیت ایران اسلامی در 25 سال آینده به صفر خواهد رسید و در آیندۀ نزدیک ایران به دوران سالمندی عمومی و بحران پیری نزدیک خواهد شد و در پی آن، کاهش حجم و رشد جمعیت ملی، کاهش باوری و قدرت تجدید نسل، کاهش جمعیت در سن کار و افزایش مهاجران خارجی، ایران را فرسوده خواهد کرد.[۲۲]
2. آیت‌الله خامنه‌ای معتقد است که اجرای سیاست کنترل جمعیت کار صحیح اما ادامۀ آن از اواسط دهۀ هفتاد اشتباه بود و مسئولان کشور و از جمله رهبری در این اشتباه سهیم هستند و باید از خداوند طلب عفو کنند. وی نسبت به روند کاهشی باروری و عواقب آن هشدارهای متعددی را از اواخر دهۀ هشتاد و ابتدای دهه نود به مسئولان و جامعه گوشزد کرد. به دنبال هشدارهای او، مسیر سیاست‌های جمعیتی از «تحدید موالید» به «حمایت از فرزندآوری» تغییر کرد. [۲۳]
لغو قانون تنظیم خانواده و جمعیت
از دهۀ 80 به‌مرور زمان، بحث‌هایی در خصوص ضرورت تغییر سیاست تحدید موالید شروع شد، اما عکس‌العمل‌های قانونی و اجرایی انجام نشد. هیأت وزیران در 17 مهر ۱۳۹۰ش لایحه «اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده» را به مجلس ارائه کرد. در این لایحه پیشنهاد شده بود قانون «تنظیم خانواده و جمعیت» مصوب سال ۱۳۷۲ش و همچنین کلیه محدودیت‌ها و محرومیت‌هایی که در قوانین مختلف بر اساس تعداد فرزند ایجاد شده، حذف شود اما در عمل تنها محدودیت‌های اعمال شده در خصوص تعداد فرزندان حذف شد و کلیت قانون تنظیم خانواده ملغی نشد. شورای عالی انقلاب فرهنگی در ۱۳۹۱ش «مصوبه راهبردها و اقدامات ملی مربوط به جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن متناسب با آموزه‌های اسلامی و اقتضائات راهبردی کشور» در حوزه سیاست‌های جمعیتی را تصویب کرد. این اقدام زمینۀ لغو کامل قانون تنظیم خانواده را فراهم کرد و به دنبال آن قانون حمایت از خانواده و فرزندآوری پس از مدت طولانی و بحث‌های فراوان در ۱۴۰۰ش به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.[۲۴]
پانویس
- ↑ صادقی، «تنظیم خانواده»، ۱۳۸۳ش، ص160.
- ↑ رهبری، اسلام و سامان‌دهی جمعیت، ۱۳۸۵ش، ص22.
- ↑ محمودی، «تحولات جمعیتی، چالش‌های پیش رو و لزوم تجدید نظر در سیاست‌های جمعیتی ایران»، ۱۳۸۹ش، ص46.
- ↑ رهبری، اسلام و سامان‌دهی جمعیت، 1385ش، ۲۵–۳۳.
- ↑ محمودی، «تحولات جمعیتی، چالش‌های پیش رو و لزوم تجدید نظر در سیاست‌های جمعیتی ایران»، ۱۳۸۹ش، ص46.
- ↑ رهبری، «اسلام و جمعیت»، 1381ش، ص14-15؛ گلپایگانی، «بررسی عوامل موثر بر تغییر نگرش خانواده‌های ایرانی در خصوص کم فرزندآوری با نگاه به سیاست‌های جمعیتی»، 27 آبان 1394ش.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ عظيم‌زادۀ اردبيلي و جلالی، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص136.
- ↑ امام خمینی، صحيفه نور، 1371ش، ج7، ص393؛ عظيم‌زادۀ اردبيلي و جلالی، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص136.
- ↑ «قانون تنظیم خانواده و جمعیت»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ شورای عالي انقالب فرهنگي، جنگ جمعيتي (ستيز صهيونيسم عليه ملتها)، 1392ش، ص2.
- ↑ عظيم‌زادۀ اردبيلي و جلالی، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص131-136.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ گلپایگانی، «بررسی عوامل موثر بر تغییر نگرش خانواده‌های ایرانی در خصوص کم فرزندآوری با نگاه به سیاست‌های جمعیتی»، 27 آبان 1394ش.
- ↑ «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «دکتر مرندی برنده جایزه جمعیت سازمان ملل شد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «پیری جمعیت، هشداری که باید جدی گرفته شود»، خبر آنلاین.
- ↑ «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشه فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعه معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص59.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشه فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعه معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص51.
- ↑ ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشه فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعه معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص59.
- ↑ «تحدید نسل»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «چرا مساله جمعیت از نظر رهبر انقلاب اهمیت راهبردی دارد؟»، وب‌سایت دیگران.
منابع
- امام خمینی، سیدروح‌الله، صحيفه نور، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1371ش.
- «پیری جمعیت، هشداری که باید جدی گرفته شود»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۲ش.
- «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1392ش.
- «تحدید نسل»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 13 آبان 1392ش.
- «چرا مساله جمعیت از نظر رهبر انقلاب اهمیت راهبردی دارد؟»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1403ش.
- «دکتر مرندی برنده جایزه جمعیت سازمان ملل شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ فروردین ۱۳۷۸ش.
- رهبری، حسن، اسلام و سامان‌دهی جمعیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- رهبری، حسن، «اسلام و جمعیت»، مجلۀ فقه، شمارۀ 33 و 34، پاییز و زمستان 1381ش.
- شورای عالي انقالب فرهنگي، جنگ جمعيتي(ستيز صهيونيسم عليه ملتها)، 1392ش.
- صادقی، مریم، «تنظیم خانواده»، مجله فقه و حقوق خانواده، شماره، ۳۶، ۱۳۸۳ش.
- عظيم‌زاده اردبيلي، فائزه و جلالی، زهرا، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، دوفصلنامه فقه و حقوق خانواده (نداي صادق)، سال بيست و سوم، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1397ش.
- «قانون تنظیم خانواده و جمعیت»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 24 مرداد 1403ش.
- گلپایگانی، زهرا، «بررسی عوامل موثر بر تغییر نگرش خانواده‌های ایرانی در خصوص کم فرزندآوری با نگاه به سیاست‌های جمعیتی»، کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی، روانشناسی و علوم اجتماعی، تهران، 27 آبان 1394ش.
- محمودی، محمدجواد، «تحولات جمعیتی، چالش‌های پیش رو و لزوم تجدید نظر در سیاست‌های جمعیتی ایران»، مجلۀ برداشت دوم، شماره ۱۱–۱۲، ۱۳۸۹ش.
- «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1403ش.
- ملکوتی‌نیا، علی و نیکویی روزبهانی، زینب‌سادات، «بررسی و نقد اندیشه فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعه معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، ماهنامه معرفت، شمارۀ 245، اردیبهشت 1397ش.