ازخودبیگانگی رسانه‌ای؛ بیگانگی با خود در اثر استفاده از وسائل ارتباط جمعی.
ازخودبیگانگی رسانه‌ای، پدیدۀ مربوط به عصر جدید بوده که با صنعتی‌شدن و متراکم‌شدن زندگی در شهرها شایع شده است. ازخودبیگانگی، شامل عرصه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می‌شود و عامل مهم آن فعالیت رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و اینترنتی، تلفن همراه و تکنولوژی‌های چندرسانه‌ای است که ذهنیت و ضمیر انسانی را به شکل دلخواه مهندسی می‌کند.
مفهوم‌شناسی
ازخودبیگانگی رسانه‌ای، به‌معنای دورشدن از اصل خود و هویت دیگری را هویت خود دانستن است که در اثر استفاده از وسائل ارتباط جمعی پدید می‌آید.[۱] ازخودبیگانگی در گذشته نیز وجود داشته است، اما در عصر جدید و در جوامع صنعتی، با فعالیت رسانه‌های جمعی و تبلیغات آنها، شکل تازه‌ای به خود گرفته است. بیگانگی از خود، در حوزۀ فردی به‌معنای دورشدن از خود فردی و هویت شخصی، حقیقی و فطری بوده و در حوزۀ اجتماع به‌معنای فاصله‌گرفتن از هویت فرهنگی، دینی و مذهبی جامعه و برگزیدن هویت اجتماعی، فرهنگی و تاریخی دیگر فرهنگ‌ها و جوامع، به‌عنوان هویت و جهان اجتماعی خود است.[۲]
زمینه‌های شکل‌گیری
گروهی از‌اندیشمندان علوم اجتماعی، ازخودبیگانگی را پدیده‌ای کهن و تاریخی می‌دانند که آثار آن در اسطوره‌ها و ادبیات کهن جوامع انسانی موجود است؛ اما گروهی دیگر معتقدند که ازخودبیگانگی، بیماری جوامع صنعتی است که پیش از قرن 19 میلادی ناشناخته بود و امروزه با رشد و تکثیر رسانه‌های الکترونیک، در جهان گسترش یافته است.[۳]
صنعتی‌شدن جوامع موجب تغییراتی مانند تراکم ساخت‌وسازها، جمعیت‌های انبوه و پیچیده‌شدن نیازها، مشاغل و طبقات اجتماعی شد. با انقلاب صنعتی، سطح و سبک زندگی مردم به‌خصوص در شهرها تغییر کرد و کارگران در خدمت صنعت ماشینی و الکترونیکی قرار گرفتند.[۴] کارل مارکس (1818-1883) نظریۀ ازخودبیگانگی را در واکنش به پدیدۀ صنعتی‌شدن جوامع، ارائه کرد. این نظریه در خاستگاه غربی خود، اعتقاد به ماورای طبیعت و قدرت ملکوتی خداوند را بیگانگی انسان از خود واقعی تلقی کرده بود؛ [۵] اما در جهان اسلام، ازخودبیگانگی به‌معنای دورشدن از فطرت خدامحور انسانی است. در قرآن نیز ازخودبیگانگی به‌معنای دور شدن از فطرت خدایی، آمده و فراموشی خداوند با فراموشی خود حقیقی انسان، یکی دانسته شده است.[۶]
در دنیای جدید، وسائل ارتباط جمعی به رشد چشمگیری رسیده و تبلیغات با وسائل ارتباط جمعی موجب شکل‌گیری «صنعتِ فرهنگ» شده که بر مبنای آن افراد جامعه عادت می‌کنند تا شیوۀ خاصی از زندگی را در پیش بگیرند. درآمیختگی رسانه‌های الکترونیکی با زندگی انسانها، وابستگی شدید و اعتیادگونه‌ای را در پی داشته که زندگی بدون رسانه و تبلیغات رسانه‌ای را برای آنها ناممکن ساخته است.[۷] رسانه‌های الکترونیک به کمک اینترنت و گوشی‌های هوشمند، سبک‌های خاصی از زندگی را تبلیغ می‌کنند و مردم تحت تاثیر تبلیغات آنها، به نیازهای کاذب روی آورده و از نیازهای واقعی در زندگی غافل می‌شوند. این رویکرد در طولانی مدت به از خودبیگانگی انسان می‌انجامد و او با اثرپذیری فزاینده از رسانه‌های الکترونیکی، به انسان تک‌بعدی، ازخودبیگانه و سرگردان، تبدیل می‌شود.[۸]
عرصه‌ها
ازخودبیگانگی رسانه‌ای، در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، بازنمایی می‌شود.
اجتماعی
ازخودبیگانگی اجتماعی (Social alienation) هنگامی روی می‌دهد که جامعه از خود واقعی‌اش فاصله بگیرد و افراد جامعه با اثرپذیری از تبلیغات رسانه‌های مختلف، هویت جامعۀ دیگر را هویت خود بپندارند؛ [۹] مانند رفتارهایی که در سفر رونالدو، فوتبالیست معروف پرتقالی، به تهران رخ داد و هزاران نفر با بستن راه‌ها برای خوش‌آمدگویی و گرفتن عکس سلفی با او صف کشیدند. رسانه هم در شکل‌گیری این رفتار، اثرگذار بود و هم در بازنمایی و گسترش آن نقش‌آفرین بود.[۱۰] نمونۀ دیگر ازخودبیگانگی اجتماعی، بحران هویت جوانان و نوجوانان است که در قالب بی‌حجابی، پارتی‌های شبانه، خشونت، بی‌بندوباری، روزه‌خواری و بی‌نمازی بازنمایی می‌شود و با تماشای فیلم و استفاده از شبکه‌های اینترنتی و مجازی پیوستگی دارد. برخی محققان رسانه و علوم اجتماعی، الگوهای اجتماعی‌کنندۀ بیگانه را عامل ازخودبیگانگی افراد می‌دانند؛ افراد در این اثرپذیری، خود اجتماعی را گم کرده و دچار «بحران هویت» می‌شوند.[۱۱]
فرهنگی
بسیاری از رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی به‌‌جای آن‌که به رشد و بالندگی فرهنگ بومی و اصیل جامعه مدد برسانند، عاملی برای تبلیغ فرهنگ‌های بیگانه هستند. هرگاه فرهنگ عمومی جامعه از اصالت، تهی شده و فرهنگ بیگانه ترجیح داده شود، ازخودبیگانگی فرهنگی (cultural alienation) روی روی می‌دهد.[۱۲] در این حالت، عناصر فرهنگی بیگانه به آسانی پذیرفته شده و عناصر فرهنگ بومی نادیده گرفته می‌شود؛ ارتباط مردم با تاریخ و فرهنگ خودی و تلاش برای آگاهی از آن، ضعیف شده و تقلید کورکورانه جایگزین تعامل فرهنگی می‌شود. در حالت از خودبیگانگی فرهنگی، بسیاری در برزخ گذشته و آینده گرفتار می‌شوند، به‌گونه‌ای که نه توان عبور از فرهنگ گذشته را دارند و نه توان پیوستن به فرهنگی که مرعوب آن شده‌اند.[۱۳]
اقتصادی
مارکس با توجه به اجتماع و زمینه‌های ارتباطی انسان، روابط و مناسبات تولید از جمله «پول» را مهم‌ترین عامل از خودبیگانگی دانسته است. رسانه‌ها در این چارچوب، مناسبات تولید را شکل می‌دهند و پول را در کانون توجهات قرار می‌دهند و سبب انزوای اجتماعی افراد و بیزاری آنها از خود می‌شوند.[۱۴] مارکس، مالکیت فردی و مناسبات بازار آزاد را عامل ازخودبیگانگی در نظام سرمایه‌داری دانسته است که توانایی‌های فردی و قابلیت‌های اجتماعی را مصادره می‌کند.[۱۵] در این نظام، همه چیز کالایی می‌شود؛ مسائل اجتماعی، دین، اخلاق و حتی خود انسان تحت تاثیر تبلیغات رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی به کالایی قابل تجارت تبدیل می‌شود. کارگران مانند ماشین در خدمت صاحبان سرمایه هستند و دست‌رنج تولیدی آنها بیشتر در چنگ سرمایه‌داران، صاحبان قدرت و دلالان رسانه‌ای است که تبلیغات محصول را به عهده دارند و کارگران از محصول خود شناختی ندارند و از آن بیگانه‌اند.[۱۶]
آثار و پیامدها
بازار زد‌گی
دیوید رایزمن‌اندیشمند ارتباطات اجتماعی بر این عقیده است که در جوامع مصرف‌گرا و بازارزده همه چیز، از جمله علایق و نیازهای انسان را تبلیغات رسانه‌ای وسائل ارتباط جمعی تعیین می‌کند؛ افراد استقلالی از خود نداشته و از خود بیگانه شده، دنباله‌رو دیگرانی هستند که در بازار، منافعی دارند. از این‌رو افراد جامعه تحت تاثیر تبلیغات رسانه‌ای سعی می‌کنند از رفتار دیگرانی که صاحبان منافع کلان در بازار مصرف هستند اطلاع حاصل کنند و آنگاه با تقلید از رفتار آنها خود را همرنگ جماعت کنند. بدین‌ترتیب، محتواهای تبلیغات رسانه‌ای نیز شکل مصرفی پیدا کرده و ماهیت رهبری و هدایت‌گری آموزنده را از کف می‌دهند.[۱۷] انسان در وضعیت بازارزد‌گی، اشتهای سیری‌ناپذیری برای خرید کالا دارد؛ خانواده‌ها، ارزش‌های اخلاقی و انسانی خود را فدای ظواهر مادی کرده و هویت انسانی خود را در خرید کالاهای جدید، خانه و ماشین لوکس و پُزدادن نزد همسایگان و آشنایان معنا می‌کنند. علایق بازارزده، از تعامل انسان با تکنولوژی‌های ارتباطی و رسانه‌ای حاصل می‌شود و گرایش به خرید وسائل آرایشی، جراحی زیبایی، پوشش‌های نامناسب تحت تاثیر مدل‌های خارجی و ستاره‌های سینمایی و تلویزیونی، از ویژگی‌های اصلی ازخودبیگانگی رسانه‌ای قلمداد می‌شود.[۱۸]
تکنیکزدگی
تکنیکزدگی، ازخودبیگانگی در برابر تکنولوژی و مصنوعات تکنولوژیک است. رابطۀ انسان، با فن‌آوری تبلیغات رسانه‌ای، یک رابطۀ واقعی است و محتوای تبلیغات با ساختار وجودی و حیات اجتماعی انسانها عجین می‌شود و عینیت می‌یابد.[۱۹] در گذشته، ارتباطات شفاهی، مظهر عاطفه و مهر در خانواده‌ها بود و اعضای خانواده نزد بزرگ‌ترها جمع می‌شدند و با مهربانی گفت‌وگو می‌کردند، ولی تکنولوژی تلفن همراه و اینترنت، ارتباطات شفاهی را از بین برده و با جایگزینی ارتباطات مجازی، روابط خانوادگی را سرد و بی‌روح ساخته و به جدایی و گسست خانواده انجامیده است.[۲۰] در نگاه برخی متفکران غربی، تکنولوژی، بخشی از وجود و هستی انسان شده و تکنوپولی یا انسان تکنیک‌زده را به‌وجود آورده و انسان، موجودیت خود را در فنآوریها معنا می‌کند.][۲۱]
هویت‌زدایی
امروزه رسانه‌ها، بخش جدایی‌ناپذیر زندگی انسانها شده و از تاثیر و نفوذ روی افکار و ذهنیت‌های فردی و اجتماعی انسانها برخوردار است. رسانه‌ها، آرزوهای افراد را مطابق خواست صاحبان صنایع و مالکان بازار، شکل می‌دهند و از جامعۀ انسانی و فرهنگ عمومی آن هویت‌زدایی می‌کنند[۲۲] و ذهن‌ها را به تسخیر خود در می‌آورند.[۲۳]
پانویس
- ↑ «خود بیگانگی»، ویکی فقه.
- ↑ دبیری‌نژاد، «شناخت خود فرهنگی در تعامل هویت‌شناسی قومی، محلی و ایران‌شناسی»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ.
- ↑ صادقی بروجنی، «تاریخچۀ ازخودبیگانگی»، وب‌سایت مجلۀ ویستا.
- ↑ «انقلاب صنعتی. دوران انقلاب صنعتی در اروپا چگونه آغاز شد؟»، وب‌سایت متمم.
- ↑ «پیشینه تحقیق و بررسی مفهوم ازخودبیگانگی و دیدگاه‌اندیشمندان غرب و شناخت انسان»، وب‌سایت پایان دانشجو.
- ↑ - سوره حشر، آیه 19.
- ↑ «علائمی که نشان می‌دهد شما به موبایل اعتیاد دارید/راهکارهای ترک اعتیاد»، خبرگزاری فارس.
- ↑ - مارکوزه، انسان تک‌ساحتی، 1362ش، ص7 و 33–32.
- ↑ هاشم‌لو، «نظریه‌های از خوبیگانگی اجتماعی»، وبلاگ روانشناسیهاشملو.
- ↑ «حواشی سفر رونالدو به ایران. از تلاش کمد‌‌ی مد‌‌یران برای د‌‌ید‌‌ه شدن تا هجوم هواد‌‌اران»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ صادقی بروجنی، «تاریخچۀ ازخودبیگانگی»، وب‌سایت مجلۀ ویستا.
- ↑ «ازخود بیگانگی فرهنگی چیست؟»، وب‌سایت رومان بوک.
- ↑ «ازخودبیگانگی فرهنگی ـ جامعه‌شناسی سوم انسانی»، وب‌سایت کانون فرهنگی و آموزش قلم‌چی.
- ↑ علی‌زادۀ اقدم و دیگران، «بررسی رابطۀ رسانه‌های جمعی با بیگانگی اجتماعی»، 1397ش، ص14.
- ↑ هاشم‌لو، «نظریۀ از خودبیگانگی کارل مارکس»، وبلاگ روانشناسیهاشملو.
- ↑ تاجری، «ازخودبیگانگی شغلی چیست؟»، وب‌سایت مکتوب. مجلۀ علمی و آموزشی مکتب‌خونه.
- ↑ علیپور ملاباشی، «آگهی تبلیغاتی و ازخودبیگانگی انسانها»، 1389ش، ص11.
- ↑ - شرف‌الدین، «مصرف‌گرایی در سبک زندگی مدرن و دینی»، 1394ش، ص9.
- ↑ - شریعتی، انسان بی‌خود، 1392ش، ص206.
- ↑ [https://www.sid.ir/paper/827480/fa عطایی، «تحلیل جامعه‌شناختی تاثیر فضای مجازی بر ارتباطات افراد در خانواده، ها (مورد مطالعه شهر اصفهان»، 1394ش، ص16 و ص5.
- ↑ - هوور، بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ، 1395ش، ص95.
- ↑ دبیری‌نژاد، «شناخت خود فرهنگی در تعامل هویت‌شناسی قومی، محلی و ایران‌شناسی»، وب‌سایت انسان‌شناسی و فرهنگ.
- ↑ - شرف‌الدین، «مصرف‌گرایی در سبک زندگی مدرن و دینی»، 1394ش، ص9.
منابع
- قرآن کریم.
- «انقلاب صنعتی؛ دوران انقلاب صنعتی در اروپا چگونه آغاز شد؟»، وب‌سایت متمم، تاریخ بازدید 14 آذر 1402ش.
- «ازخودبیگانگی فرهنگی ـ جامعه‌شناسی سوم انسانی»، وب‌سایت کانون فرهنگی و آموزش قلم‌چی، تاریخ درج مطلب: 12 اسفند 1393ش.
- «ازخود بیگانگی فرهنگی چیست؟» وب‌سایت رومان بوک، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1401ش.
- «پیشینه تحقیق بررسی مفهوم ازخودبیگانگی و دیدگاه‌اندیشمندان غرب و شناخت انسان»، تاریخ درج مطلب: مهر 1395ش.
- تاجری، راضیه، «ازخودبیگانگی شغلی چیست؟»، وب‌سایت مکتوب؛ مجلۀ علمی و آموزشی مکتب‌خونه، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1398ش.
- «حواشی سفر رونالدو به ایران؛ از تلاش کمد‌‌ی مد‌‌یران برای د‌‌ید‌‌ه شدن تا هجوم هواد‌‌اران»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1402ش.
- «خود بیگانگی» ویکی فقه، تاریخ بازدید: 11 دی 1402ش.
- دبیری‌نژاد، رضا، «شناخت خود فرهنگی در تعامل هویت شناسی قومی، محلی و ایران‌شناسی»، وب‌سایت کانون انسان‌شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1393ش.
- شرف‌الدین، حسین، «مصرف‌گرایی در سبک زندگی مدرن و دینی»، پژوهش‌نامۀ سبک زندگی، سال اول، شمارۀ اول، پاییز و زمستان 1394ش.
- شریعتی، علی، انسان بی‌خود، تهران، چاپخش، 1392ش.
- صادقی بروجنی، خسرو، «تاریخچۀ ازخودبیگانگی»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 14 آذر 1402ش.
- عطایی، پری، «تحلیل جامعه شناختی تاثیر فضای مجازی بر ارتباطات افراد در خانواده‌ها»، دومین کنفرانس بین‌المللی علوم رفتاری و مطالعات اجتماعی، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1394ش.
- «علائمی که نشان می‌دهد شما به موبایل اعتیاد دارید/راهکارهای ترک اعتیاد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 26 دی 1401ش.
- علی‌زادۀ اقدم، محمدباقر و دیگران، «بررسی رابطۀ رسانه‌های جمعی با بیگانگی اجتماعی) مورد مطالعة دانشجویان دانشگاه تبریز (»، فصلنامۀ مطالعات اجتماعی، سال سیزدهم، 1397ش.
- علیپور ملاباشی، یاور، «آگهی تبلیغاتی و ازخودبیگانگی انسانها»، ماهنامۀ علمی- تخصصی روابط عمومی، شماره 72، 1389ش.
- مارکوزه، هربرت، انسان تک‌ساحتی، ترجمه: محسن مویدی، تهران، امیر کبیر، 1362ش.
- هاشم‌لو، جعفر، «نظریه‌های از خوبیگانگی اجتماعی»، وبلاگ روانشناسیهاشملو، تاریخ درج مطلب: 12 آبان 1400ش.
- هوور، استوارت‌ام و نات، لاند بای، بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ، ترجمه: مسعود آریایی‌نیا، تهران، سروش، 1385ش.