تحکیم خانواده

تحکیم خانواده؛ بهبود روابط اعضای خانواده با هدف دوری از فروپاشی بنیان آن.

تحکیم خانواده و جستجوی راه‌کارهای آن امروزه از منظر کارشناسان در جامعه ایرانی به یک ضرورت اجتماعی تبدیل شده است. موقعیت خود را در مجموعۀ مباحث خانواده احراز کرده است. این مفهوم شامل عوامل، ضرورت، سیاست‌ها و مرزهای تحکیم می‌شود و با فعال‌کردن ظرفیت طبیعی، فرهنگی و دینی خانواده‌ها، آنها را نسبت به خطر فروپاشی، آگاه می‌سازد.

مفهوم‌شناسی

تحکیم خانواده در جامعه مسلمان به‌معنای تقویت روابط زن‌ و شوهر در خانواده و صیانت از فروپاشی آن بر اساس اصول اخلاق و حقوق اسلامی است. انجام تعهدات قرارداد ازدواج و رعایت حقوق ایجاد شده ازسوی طرفین عقد نسبت به ‌خود و فرزندان و رفتار مهربانانه در خانواده از الزامات اولیۀ تحکیم خانواده به‌شمار آمده است.

مرزهای تحکیم خانواده

از منظر دینی، هر خانواده‌ای که به فحشای قطعی، آلوده نشود قابلیت حفظ کانون و بنیان آن وجود دارد. کارشناسان نیز، وجود ارتباط اثر‌بخش، ظرفیت گفتگو و نیز علقۀ محبت به‌ویژه ازسوی مرد نسبت به زن را مؤلفه‌های مهم در ثمردهی تلاش برای تحیکم خانواده دانسته‌اند. اگر خانواده‌ای خارج از این چارچوب قرار بگیرد کارکردهاي مطلوب خانواده با اختلال روبه‌رو می‌شود و در صورتی که خانواده نتواند به این چارچوب بازگردد اسلام به‌جواز يا رجحان و در مواردی به لزوم طلاق، سفارش کرده است.

ضرورت تحکیم خانواده

تأمین پایدار نیازهای جنسی و عاطفی، تکامل معنوی و تربیت نسل به‌هنجار و صالح، پویا و سالم بشری از کارکردهای اصلی خانواده شمرده شده است که تنها از طریق خانوادۀ استحکام‌یافته میسر می‌شود. آموزه‌های دین اسلام نیز آشکارا بر تحکیم بنیان خانواده، تأکید کرده و از مرد و زن می‌خواهد که تا حد امکان، از جدایی پرهیز کنند و زمینه‎‌ساز فروپاشی خانواده نشوند.

عوامل‌ تحکیم ‌خانواده

الف. عوامل بیرونی

1. محیط اجتماعی

از عوامل مؤثر در تحکیم روابط خانواده، داشتن محیطی سالم و هدایتگر است. صبوری، مدارا، حفظ‌ عفت، پایبندی به ‌خانواده و همسر، یا برعکس؛ پرخاشگری، عدم سازش، طغیانگری و بی‌بندوباری از ویژگی‌هایی است که خانواده‌ها تا حدود زیادی از فرهنگ و محیط اجتماعی خود می‌آموزند. تأکید بر طهارت محیط، حفظ حدود الهی در جامعه و صیانت از فرهنگ اجتماعی از طریق امر به معروف و نهی از منکر، همه به‌دلیل تأثیر قهری مفاسد بر فرد و خانواده دانسته شده است. این درحالی است که تغییر سلایق خانواده‌ها، فضای مجازی، اشاعۀ فرهنگ بیگانه، رشد روابط ناسالم فراخانوادگی و سایر ناهنجاری‌های اجتماعی، خانواده‌ها را دچار تزلزل و فروپاشی کرده است.

2. اقتصاد

از عوامل پیرامونی مؤثر در روابط خانواده، اقتصاد است؛اقتصاد ضعیف، خانواده‌های فقیر را در جامعه افزایش می‌دهد و تمام اعضای خانواده، حتی مادر، به‌ناچار وارد بازار کار می‌شوند. این رویه تنظیم روابط عاطفی اعضای خانواده را به‌هم‌زده و موجب گسست خانوادگی می‌شود.

اقتصاد در روابط خانواده‌های غنی نیز به‌گونۀ دیگر تأثیرگذار است. تأمین خواسته‌های متنوع اعضای خانواده در داخل و خارج از منزل، موجبات ازهم‌گسیختگی روابط خانوادگی را فراهم ‌آورده و ناخواسته از هم‌نشینی، هم‌زیستی و هم‌کلامی و نیز از وابستگی‌های عاطفی و روانی آنان می‌کاهد

3. خانواده‌های زوجین

حضور مسئولانۀ خانواده‌ها در زندگی زوجین و حفظ روابط عاطفی و انسانی با آنها، نقش مهمی در استحکام خانواده‌ جدید دارد. زوج‌های جوان تا مدت‌ها پس از ازدواج، نیازمند راهنمایی و توجه والدین هستند. خانواده‌های گسترده در گذشته و حال، از بسیاری آسیب‌های خانوادگی در امان بوده و میزان طلاق در آنها پایین‌تر است. آموزه‌های اسلام نیز ادامۀ رابطۀ فرزندان با خانواده‌ها را مایۀ برکت می‎داند.

ب. عوامل درون خانوادگی

1. توجه به‌ جایگاه خانواده

درک جایگاه خانواده از سوی اعضا، اولین گام در تنظیم روابط است. هرگاه اعضای خانواده در راستای ‌هدف اصلی خانواده، یعنی آرامش، بکوشند رابطه‌ها و دادوستدهای عاطفی میان اعضای خانواده، بهبود می‌یابد و درجهت پایداری، بالندگی و نشاط خانواده جهت داده می‌شود. قرآن نیز خانواده را یک مجموعۀ متعالی برای تأمین اهدافی مقدس معرفی کرده است

2. شناخت و تثبیت نقش‌ها

شناخت وظایف و نقش‌ها و سپس تثبیت آنها، از عوامل موثر در مدیریت و تحکیم خانواده به‌شمار آمده است. با این رویکرد، زوجین می‌پذیرند که نسبت به‌ یکدیگر حقوق و وظایفی بر عهده دارند. به فرزندان نیز آموزش داده می‌شود که نقش پدر و جایگاه مادر را بفهمند و به آن باور داشته باشند.

3. پایبندی به ‌تعهدات

زن و مرد با انعقاد قرارداد ازدواج، به یک سلسله حقوق و اصول اخلاقی متعهد می‌شوند که در طول زندگی مشترک باید به‌ آنها پایبند بمانند. آنها به مشارکت در تربیت فرزندان، معاشرت نیکو و ادای حقوق و تکالیف قانونی و اخلاقی به‌هم‌دیگر متعهد می‌شوند. از میان تعهدات مبتنی بر قرارداد ازدواج، حسن معاشرت، سرپرستی خانواده توسط مرد و تمکین زن، مهم‌ترین ضمانت اصلاح روابط و تحکیم خانواده شمرده شده است.

پژوهش‌های تحکیم‌ خانواده

برخی پژوهش‌های صورت‌گرفته دربارۀ عوامل و چالش‌های تحکیم خانواده نشان می‌دهد که حدود 93 درصد زنان، رعایت ادب را مهم‌ترین عامل أثرگذار بر تحکیم بنیان خانواده برشمرده‌اند. پس از آن، تعهد و صمیمیت همسران، اعتماد در خانواده، تفاهم و درک یکدیگر، احترام به خانواده همسر، اجتماعی بودن، داشتن روابط با خویشان و دوستان، برخوردار بودن آقایان از شغل مناسب، تلاش برای صیانت از سلامت و بهداشت خانواده، درآمد مکفی، درآمد بالا، تفریح و سفرهای فراوان، به‌ترتیب در فهرست عواملی جای گرفته‌اند که از منظر زنان در تحکیم بنیان خانواده اثرگذار است.

در پژوهش دیگری که نظر مردان طلاق‌داده را جویا شده به نقش شناخت از یکدیگر، وجود عشق و علاقه، بلوغ فکری، استقلال مادی، ازدواج انتخابی، همسانی در سن، تحصیلات، قومیت و محل زندگی در تحکیم خانواده، اشاره شده است.

پژوهش دیگری درباره عوامل استحکام خانوادۀ ایرانی، بیشترین فراوانی به‌ترتیب مربوط است به: عقاید و سلامت معنوی، مسئولیت‌پذیری، ادراک همسران از تفاوت نقش‌ها، شیوة مثبت تعامل، کنش متقابل، مناسبات تربیتی خانواده، رابطة عاطفی همسران با یکدیگر، سلامت روحی و روانی، هماهنگی و انسجام در روابط زناشویی و همدلی در خانواده.

سیاست‌های تحکیم‌ خانواده

شورای عالی انقلاب فرهنگی اهداف و اصول تشکیل خانواده و سیاست‌های تحکیم و تعالی آن را در 7 هدف اصلی تصویب کرده است که عبارتند از:

1. تحقق دیدگاه اسلام در خصوص اهمیت جایگاه و کارکردهای خانواده در نظام اسلامی؛
2. حمایت از تشکیل، تحکیم و تعالی نهاد خانواده و پیش‌گیری از تزلزل و فروپاشی آن؛
3. ارتقای سطح فرهنگی و تربیتی اعضای خانواده به‌منظور ایفای نقش آن در سلامت و بهبود فرهنگی جامعه؛
4. همگرایی در کلیه سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در موضوع خانواده به‌منظور بهبود وضعیت تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده؛
5. آگاهی افراد خانواده نسبت به‌ حقوق و وظایف یکدیگر و زدودن نگرش‌های غلط جامعه؛
6. گسترش و تعمیق ارزش‌های اصیل اسلامی در خانواده برای تربیت نسل سالم، با ایمان، مسؤول و مؤثر در رشد خود، خانواده و جامعه؛
7. ایمن‌سازی خانواده از آسیب و بحران‌های اجتماعی و حمایت از خانواده‌های آسیب دیده.

منابع

• قرآن‌کریم.
• ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانوادۀ مطلوب در اسلام، قم، مرکز بررسی‌های راهبردی ریاست جمهوری با همکاری پژوهشگاه المصطفی، 1391ش.
• امیدی، صادق، «نشانه‌های مهم طلاق در زندگی مشترک + مهم‌ترین نوع طلاق در ایران»، وب‌سایت ویرگول چیست، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1402ش.
• «اهداف و اصول تشکیل خانواده و سیاست‌های تحکیم و تعالی آن»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1402ش.
• پنجه‌بند، یوسف و عنایت، حلیمه، «واکاوي فرایند انتخاب همسر از نگاه مردان طلاق داده»، فصلنامۀ توسعۀ اجتماعی (توسعه انسانی سابق)، دورۀ 14، شمارۀ 1، پاییز، 1398.
• روشنی، شهره و دیگران، «روایت زنان از موانع آرامش در زندگی زناشویی»، فصلنامۀ مطالعات زن و خانواده، دورۀ 8 شماره 3، 1399ش.
• حسینی، اکرم‌السادات، «خانواده در آموزه‌های قرآنی»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: 1383ش.
• خطیبی، اعظم، «بررسی نگرش زنان نسبت به‌عوامل مؤثر بر تحکیم خانواده (پژوهشی در بین کارکنان زن دانشگاه‌های پیام نور استان همدان)»، دورۀ 3، شمارۀ 1، شمارۀ پیاپی 5، شهریور 1394.
• «عوامل تحکیم خانواده»، وب‌سایت ایمانور، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1402ش.
• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1358ش.
• موسوی‌ویایه، فاطمه و صدقی‌الهرد، سولماز، «بررسی رویکرد نظری قانون تشکیل خانواده و تحکیم و تعالی آن»، فصلنامۀ زن و مطالعات خانواده، سال دوازدهم، شمارۀ 46، زمستان 1398ش.