حج
حج؛ عبادتی واجب در اسلام که در مکه و در نهم تا سیزدهم ذی‌الحجه انجام می‌شود.
مفهوم شناسی
حجّ در لغت به معنی ارائه دلیل و برهان و قصد کردن امری مهم است[۱] و در اصطلاح اراده و قصد مکلف به سمت بیت‌الله الحرام برای به‌جا آوردن اعمالی خاص در روزهای نهم تا سیزدهم ذی‌الحجه در مکان‌های مشخصی از مکه و با شرائطی مخصوص را گویند[۲] که یکی از پایه‌های اسلام[۳] و از فروعات عملی دین است.
جایگاه حج
توجه ویژه قرآن و اولیای دین به حج، بیان‌گر اهمیت این فریضه در اسلام است. در قرآن، سوره‌ای به نام حج وجود دارد که در آن به عمومی بودن حج فرمان داده شده و به برخی احکام فقهی حج اشاره شده است.[۴] حج از منظر قرآن، عهد و پیمان الهی[۵] و از شعائر اسلام و شایسته تعظیم است[۶] که حضرت ابراهیم مأمور ابلاغ حکم آن به مردم بوده است.[۷]
بنابر آموزه‌های قرآن، حج عبادتی است با زمان معین[۸] که بر افراد توانگر و توانمند واجب است.[۹] همچنین مناسک حج، جلوه آشکار هدایت و راهنمایی خداوند[۱۰] و میدان انجام اعمال خیر و کسب توشه برای آخرت معرفی شده است.[۱۱] در برخی آیات به این مناسک از جمله وجوب طواف خانه خدا[۱۲] سعی میان صفا و مروه،[۱۳] وقوف در مشعرالحرام و عرفات و آداب آن،[۱۴] و احکام حج از جمله تشریع حج تمتع برای غیر اهالی مکه و مجاوران حرم،[۱۵] احکام مربوط به قربانی کردن،[۱۶] احکام شکار کردن در مناسک حج،[۱۷] جایز نبودن تراشیدن موی سر قبل از انجام قربانی،[۱۸] جایز بودن تجارت در حج،[۱۹] اعمال ممنوع در حج[۲۰] و مخالفت با برخی سنّت‌های ناپسند جاهلی در اعمال حج[۲۱] پرداخته شده است.
در احادیث، حج از ارکان اصلی دین اسلام[۲۲] و مایه قوت دین معرفی شده است[۲۳] که در حفظ اساس دین، نقش مهمّی را ایفا می‌کند و عامل احیای جامعه مسلمین است. با توجه به مضمون روایات، هیچ عمل خیری، جانشین حج نمی‌شود و انفاق در راه حج، اگرچه مستحب باشد، افضل انفاقات است. طبق روایات، هرگز نباید حج تعطیل یا تضعیف شود؛[۲۴] زیرا بقای دین در اجتماع مسلمین وابسته به بقای کعبه و احیای مناسک حج است.[۲۵]
حج پیش از اسلام
بنابر روایات، برخی پیامبران از جمله حضرت آدم، نوح، ابراهیم، سلیمان، موسی و عیسی در دهه ذی‌الحجه، حج می‌گذاردند.[۲۶] حتی مشرکان مکه نیز حج به‌جا می‌آوردند، اما مناسک حج دچار تحریف شده بود تا جایی که برخی به‌صورت عریان، طواف می‌کردند.[۲۷]
اقسام حج
حج بر سه گونه است: تَمتُّع، قِران و اِفراد. حج تمتُّع؛ وظیفه کسانی است که در فاصله شانزده یا دوازده فرسخى (88 کیلومتری) مکه یا دورتر سکونت دارند. حج قِران؛ وظیفه اهالى مکه و نیز کسانى است که فاصله محل سکونت آنان تا مکه کمتر از شانزده فرسخ است.[۲۸] حج اِفراد؛ بر عهده کسانی است که به جهت وجود مانع، حج تَمتُّع را به حج مُفرَده تبدیل می‌کنند.[۲۹]
شرایط وجوب
شرایط وجوب حج عبارت است از: عقل، بلوغ، حریت و استطاعت. از همین‌رو حج‌گزاردن در حالت دیوانگی، بردگی، پیش از بلوغ و یا در حالت عدم استطاعت، کفایت از حَجة‌الاسلام نمى‌کند.[۳۰] استطاعت شامل توانایی مالی از جمله توشه سفر، سلامت بدنی، باز بودن راه و امنیت آن و نبودن مانع، زمان کافی برای پیمودن راه و انجام مناسک حجّ، می‌شود.[۳۱]
در فقه اسلامی، وجوب حج فورى است؛ یعنی در همان اولین سال استطاعت باید انجام شود و اگر ممکن نبود، در سال بعد به‌جا آورده شود. تأخیر در حج از سال استطاعت، بدون عذر، گناه کبیره است.[۳۲]
مناسک حج
مناسک جمع واژه مَنْسَک به‌معنای مکان یا زمان عبادت، عبادت کردن و محل ذبح است که اصطلاحاً معنای آن توسعه یافته و بر اعمال حج، دلالت می‌کند.[۳۳] به مناسک حج، شعائر حج و شعائراللّه نیز گفته می‌شود.[۳۴] مناسک حج به دو بخش اعمال عمره تمتع (إحرام، نیت، تَلبِیه، طَواف، نماز طواف، سَعی، تقصیر) و اعمال حج تمتع (إحرام، تَلبیه، وُقوف در عَرَفات، وُقوف در مَشعَر، رَمی جَمَره عَقبه، قربانی، حَلق، بیتوته در مِنا، رَمی جَمَرات سه‌گانه، طواف، نماز طواف، سَعی، طَواف نِساء، نماز طواف نساء، بیتوته در مِنى در شب‌هاى یازدهم و دوازدهم و براى برخى سیزدهم و رَمى جَمَرات سه‌گانه در روزهاى یاد شده) تقسیم می‌شود.[۳۵] قربانى در مِنى در حج تمتع، واجب و در حج قِران و اِفراد مستحب است.[۳۶]
آثار اجتماعی حج
مصالح اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ارزش‌های فراوانی در پرتو عمل به مناسک حج نصیب جامعه اسلامی می‌شود که تفاهم و اتّحاد پیروان مذاهب اسلامی، از آن جمله است.
هم‌گرایی
حج نماد وحدت و برادری است زیرا مسلمانان از کشورها و فرقه‌های مختلف اسلامی با هر رنگ و نژادی، در کنار هم به انجام مراسم مذهبی می‌پردازند و همبستگی خود را به نمایش می‌گذارند.[۳۷]
اقتدار جامعه مسلمان
تفاهم و هم‌گرایی، یکی از ثمرات حج و زمینه‌ساز اتحاد، تحکیم برادری و رفع اختلافات دینی بین طبقات مسلمین و در نتیجه اقتدار امت اسلامی است که از ضرورت‌های جامعه مسلمان، در برابر تهدید‌های جبهه کفر است.[۳۸]
الگوی ساده‌زیستی
حاجیان در ایام حج، نمونه‌ای از زندگی ساده را با لباس‌های کاملاً یکسان، مکان‌ها و غذاهای شبیه هم، به نمایش می‌گذارند. کنار نهادن امتیازات نژادی و شخصی؛ مانند ثروت، مقام، نسب و زیبایی، نشانی از مساوات اجتماعی در حج است.[۳۹]
بازنمایی نظم اجتماعی
تمام مناسک حج، با نظم و ترتیب خاصی انجام می‌شود؛ آغاز آن در وقت، مکان و با لباس معین است. طواف، سعی، وقوف، رمی و هَدی، بر اساس اندازه معین و نظم خاص انجام می‌شود؛ بنابراین حج، جلوه‌ای از نظم و انضباط اجتماعی برای جامعه انسانی است.[۴۰]
شناخت همدیگر
در موسم حج، مسلمین از سراسر جهان، حضور دارند. بنابراین حج یکی از عوامل شناخت همدیگر و تبادل اندیشه‌ها بین مسلمانان است. در روایتی از امام صادق نیز به آشنایی مردمان شرق و غرب، به‌عنوان یکی از علل تشریع حج، اشاره شده است.[۴۱]
آثار اخلاقی حج
حج سفری عبادی است كه در تربیت روحی انسان مؤثر است و هم در بعد اخلاق فردی و هم اخلاق اجتماعی، می‌تواند به انسان‌ها درس ایمان، فداکاری استقامت، در مقابل وسوسه‌های شیطانی، نه گفتن به نفس اماره، كنار گذاشتن رذایل اخلاقی، دوری از تكبر و غرور را به خوبی بیاموزد. حج‌گزار، باید با همراهانش با ملاطفت و دوستی رفتار کند و دشواری‌های راه را با همدلی و خلق نیکو تحمل نماید و نسبت به بندگان خدا رفتاری ملاطفت‌آمیز و مؤدبانه داشته باشد. در روایتی از امام باقر، بر این نکته تأکید شده است که دوری از مصاحبت نیکو با دیگران، مانع بهره‌مندی از سفر حج خواهد بود.[۴۲]
حوادث در حج
سفر مسلمانان به مکه از راه‌های دور و نزدیک، در طول تاریخ با رخدادهایی همراه بوده و گاهی مرگ حاجیان را به‌همراه داشته است. در سال‌های اخیر، چنین رخدادهایی مربوط به ازدحام حاجیان در رمی جمرات بوده است. همچنین حوادث دیگری نیز در طول حج اتفاق افتاده و موجب مرگ زائران خانه خدا شده است؛
- سال2015م، 107 کشته در اثر سقوط جرثقیل در صحن کعبه؛
- سال 2006، 76 نفر در اثر تخریب یک هتل؛
- سال 1997م، 343 نفر در آتش‌سوزی چادرهای حجاج در منا؛
- سال 1989م، 1 نفر به دنبال حمله مسجدالحرام؛
- سال1987م، در روز ششم حج، بیش از 270 نفر از شهروندان ایرانی در مراسم برائت از مشرکین و به‌دست حکومت آل‌سعود؛
- سال 1979م، 153 نفر در گروگانگیری توسط مخالفان دولت عربستان سعودی، در مسجدالحرام
- و سال 1975م، ۲۰۰ زائر ایرانی در اثر آتش‌سوزی محل اقامت‌شان در مکه کشته شدند.[۴۳]
تعطیلی حج
در طول تاریخ، چندین بار مراسم حج تعطیل شده است که گاهی به‌صورت عمومی بوده و گاهی به یک منطقه، اختصاص داشته است.
اختلافات داخلی
درگیری‌های پادشاهان محلی، نزاع‌های داخلی، از جمله اختلافات سلاطین آل‌بویه، غزنویان و سلجوقیان، عامل دیگری برای تعطیلی حج ایرانیان بوده است. در دوره صفویه نیز که مسیر حج ایرانیان از کشور عثمانی می‌گذشت، اختلاف میان ایران و عثمانی موانع و مشکلاتی پیش آورد که موجب تعطیلی حج ایرانیان شد.
ظهور وهابیت
درگیری‌های وهابیون به‌منظور سلطه یافتن بر مکه و مدینه، از جمله حمله آنان به شهرهای طائف، مکه و مدینه، بارها موجب تعطیلی حج شد.[۴۴]
حکومت آل‌سعود
با تاسیس حکومت آل‌سعود در سال 1319ق، به دلایل مختلف از جمله اختلافات سیاسی کشور عربستان با دیگر کشورهای اسلامی یا رفتار نامناسب آل‌سعود، حج تعطیل شده است. مثلا کشتار حج‌‌گزاران ایرانی در مراسم برائت از مشرکان در سال 1366ش در شهر مکه توسط حکومت سعودی، باعث شد روابط بین ایران و عربستان قطع و حجگزاری ایرانیان تا سه سال تعطیل شود؛ اما بعد از آن، عربستان، بر‌گزاری مراسم برائت از مشرکان را پذیرفت و حجگزاری ایرانیان دوباره آغاز شد.[۴۵]
رواج بیماری
شیوع بیماری‌های فراگیر در جهان یا رواج بیماری در مکه و مدینه از عوامل تعطیلی حج در گذشته بوده است. به‌عنوان مثال با همه‌گیری جهانی ویروس کووید۱۹، حکومت عربستان اعلام کرد که حج سال ۱۴۴۱ق تنها با شرکت محدود حاجیان از داخل این کشور برگزار می‌شود.[۴۶]
آداب و رسوم حج در فرهنگ ایرانی
سفر حج در فرهنگ ایرانیان، با آداب و رسوم خاصی همراه است که برخی مربوط به قبل از سفر و برخی پس از بازگشت از سفر حج است و معمولا با آداب و رسوم محلی در نقاط مختلف ایران، آمیخته شده است.
حلالیت‌طلبی
از رسوم سفر حج این است که زائران خانه خدا پیش از سفر، دیگران را از سفر خویش آگاه می‌کنند و ضمن دیدار با آنها، از ایشان حلالیت می‌خواهند.[۴۷]
بدرقه
در آیین بدرقه، زائران خانه خدا تا مسافتی از سوی دیگران، همراهی و مشایعت می‌شوند. بدرقه، از سنت‌های اسلامی است و در ایران و سایر کشورهای مسلمان با آداب و رسوم متنوع برگزار می‌شود.[۴۸]
استقبال
در پایان سفر حج، بسیاری از مردم به پیشواز حاجی می‌روند و از او استقبال می‌کنند. رسم استقبال از حاجی در سرزمین‌های مختلف اسلامی با آیین‌های محلی آمیخته شده است. این رسم ریشه در سنت پیامبر اکرم و امامان شیعه دارد.[۴۹]
امروزه ایرانیان هنگام بازگشت حاجی، کوچه را چراغانی کرده، اسفند دود می‌کنند و پارچه‌نوشته‌های خیرمقدم و زیارت قبول بر در و دیوار می‌آویزند. قربانی کردن گوسفند، گاو و شتر به شکرانه بازگشت حاجی نیز در مناطق گوناگون ایران رواج دارد.[۵۰]
چاووش‌خوانی
چاووش‌خوانی، یکی از آداب استقبال از حاجی است. چاووش‌خوانان اشعاری برای تشویق مردم به سفرهای زیارتی و فراهم کردن اسباب و لوازم سفر می‌خوانند.[۵۱]
ولیمه
حاجیان پس از بازگشت از حج، بستگان و آشنایان خویش را به مهمانی دعوت می‌کنند و با آب زمزم، خرمای مدینه و غذا از آنها پذیرایی می‌کنند که در اصطلاح به این غذا، ولیمه می‌گویند.[۵۲]
سوغات
حاجیان ایرانی معمولا از سفر مکه، سوغات مذهبی مانند آب زمزم و هدایایی برای اقوام و دوستان خود می‌آورند. در سال‌های اخیر سازمان حج و زیارت، جهت حمایت از کالای ایرانی، جلوگیری از خروج ارز از کشور، رونق‌بخشی به کسب وکارهای ایرانی، صرفه‌جویی در وقت و تسهیل تهیه سوغات، تمهیداتی انجام داده تا زائران ایرانی به جای بازارگردی و خرید از بازارهای عربستان، سوغات خود را از داخل کشور تهیه کنند. در این راستا، «سامانه برکت به خانه» راه‌اندازی شده است.[۵۳]
حج در نظم و نثر فارسی
حج در ادبیات فارسی، موضوع اشعار و آثار منظوم شعرای ایرانی بوده و هست. ابیات فراوانی با مضامینی همچون بزرگداشت حج، آرزوی حج، دشواری راه حج، جنبه‌های اخلاقی و نیز اسرار حج سروده شده است. در برخی منظومه‌های فارسی مانند منظومه تحفة العراقین، سروده افضل‌الدین بدیل خاقانی به شرح سفر حج پرداخته شده است.[۵۴]
| در عرصه بادیه نهی روی | نه بادیه بل ریاض خود روی |
همچنین منابعی در نثر فارسی درباره حج نگاشته شده است، مانند منابع اخلاقی و عرفانی که به حج و آداب آن پرداخته‌اند. مهم‌ترین آثار نثر فارسی با موضوع حج، سفرنامه‌ها هستند که مهم‌ترین آنها «سفرنامه ناصرخسرو» است.[۵۵]
پانویس
- ↑ جوهری، الصحاح، 1376ش، ذیل «حجج».
- ↑ محقق کرکی، رسائل المحقق الکرکی، 1412ق، ج۲، ص۱۴۹-۱۵۰.
- ↑ کلینی، کافی، 1388ش، ج۲، ص۱۸.
- ↑ «سوره حج»، سایت ویکی شیعه.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۹۷.
- ↑ سوره حج، آیه ۳۲.
- ↑ سوره حج، آیه ۲۷.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۸۹.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۹۷.
- ↑ سوره حج، آیه ۳۶.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۷.
- ↑ سوره حج، آیه ۲۹.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۸.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۸-۱۹۹.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۶.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۶؛ سوره حج، آیه ۲۸.
- ↑ سوره مائده، آیه ۱۲.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۶.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۸.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۷.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۸۹.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج۱، ص۱۳.
- ↑ نهج البلاغه، باب الحکم والمواعظ، حکمت 244.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، ج2، ۱۳۸۳ش، ص 453 .
- ↑ کلینی، کافی، 1388ش، ج 2، ص 271، حدیث4.
- ↑ کلینی، کافی، 1388ش، ج4، ص212.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۳۴.
- ↑ جواهر الکلام، 1981م، ج۱۸،ص114-115.
- ↑ امام خمینی، مناسک حج، 1384ش، ص221.
- ↑ محقق حلی، جواهرالکلام،1981م، ج۱۷، ص۲۲۹، ۲۴۱، ۲۴۸ و ۲۷۵.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، 1408ق، صص 338 – 371.
- ↑ محقق حلی،جواهرالکلام فی شرایع الاسلام، 1981م، ج۱۷، ص۲۲۳_۲۲۵.
- ↑ جوهری، الصحاح، 1376ش، ذیل واژه «نسک».
- ↑ فراهیدی، العین،ج6، 1408ق، ذیل واژه «المشعر».
- ↑ محقق حلی، جواهرالکلام،1981م، ج۱۸، ص۱۳۶.
- ↑ محقق حلی، جواهرالکلام،1981م، ج۱۹، ص9.
- ↑ شکریان، «ابعاد حج در قرآن»، 1374ش.
- ↑ شکریان، «ابعاد حج در قرآن»، 1374ش.
- ↑ شکریان، «ابعاد حج در قران»، 1374ش.
- ↑ ضیاء‌آبادی،حج برنامه تکامل، 1388ش.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه،1389ش، ج11، ص14.
- ↑ کلینی، کافی، 1388ش، ج2، ص286.
- ↑ «حج»، سایت ویکی شیعه.
- ↑ «تعطیل حج»، سایت ویکی حج.
- ↑ «تطیل حج»، سایت ویکی حج.
- ↑ «تعطیل حج»، سایت ویکی حج.
- ↑ «بدرقه»، سایت ویکی حج.
- ↑ «بدرقه»، سایت ویکی حج.
- ↑ «استقبال از حاجیان»، سایت ویکی فقه.
- ↑ فیروزی و صادقی گویا، «حج»، وب‌سایت دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «استقبال از حاجیان»، سایت ویکی فقه.
- ↑ «استقبال از حاجیان»، سایت ویکی فقه.
- ↑ «برکت به خانه، بستری برای تهیه سوغات»، سایت حج و زیارت.
- ↑ خاقانی، تحفه العراقین، 1388ش، ص119-120
- ↑ «حج در ادبیات»، سایت ویکی حج.
منابع
- آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، علی عبدالباری، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- «استقبال از حاجیان»، سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- «بدرقه»، سایت ویکی حج، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1401ش.
- «برکت به خانه، بستری برای تهیه سوغات»، سایت حج و زیارت، تاریخ بازدید: 9 مرداد1401ش.
- «تعطیل حج»، سایت ویکی حج، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره، ۱۳۷۶ش.
- فیروزی، جواد و صادقی گویا، نرگس، «حج»، وب‌سایت دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 5 مرداد 1401ش.
- «حج در ادبیات»، سایت ویکی حج، تاریخ بازدید: 2 مرداد 1401ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، دار احیاء التراث العربی، 1389ش.
- خاقانی، بدیل بن علی، تحفة العراقین، تصحیح علی صفری آق‌قلعه، میراث مکتوب، ۱۳۸۸ش.
- خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، قم، اسماعیلیان، چاپ سوم، 1408ق.
- شکریان، ناصر، «ابعاد حج در قران»، تهران، معرفت، شماره 14، 1373ش.
- صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، مكتبة الحيدرية، 1383ش.
- ضیاء‌آبادی، محمد، حج برنامه تکامل، قم، مشعر، 1388ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، بیروت، موسسه اعلمی للمطبوعات، 1408م.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، موسسه دارالحدیث، 1388ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، جواهر الکلام فی شرایع الاسلام، بیروت، دار إحياء التراث العربی، 1981م.
- محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل المحقق الکرکی، قم، چاپ محمد حسون، ۱۴۱۲ق. [رده: آرامش معنوی]]