ادبیات فارسی در دورۀ تیموریان

ادبیات فارسی در دورۀ تیموریان؛ مجموعۀ فعالیت‌ها و آثار مکتوب فارسی در دورۀ اقتدار تیموریان.

بسیاری، دورۀ تیموری را دورۀ شکوفایی فرهنگ و از مهم‌ترین ادوار ادبیات فارسی در ایران می‌دانند. جذبه و قدرت فرهنگ اسلامی و ایرانی، پیوندی نزدیک میان امیران تیموری با نویسندگان و شاعران برقرار کرد و موجب شد تا در این دوره، آثار ادبی گوناگونی تولید شود.

تاریخچه

از آخرین سال‌های قرن هشتم هجری تا سال۹۳۰ق، امير تيمور و چند تن از پسران و نوادگان او در مناطق وسیعی از ایران حکومت کردند. امیر تیمور اگرچه خود، اهل جنگ و خون‌ریزی بود، اما بسیاری از فرزندان و بازماندگان وی، فرمانروایانی فرهنگ‌دوست و ادب‌پرور بودند. دربار «میران‌شاه» در تبریز، محل تجمع اهل ادب، شعر و هنر بود. «عُمر شیخ»، پسر دیگر تیمور تمایل بسیار به شعر فارسی داشت. «شاهرخ» پسر سوم تیمور، دلبستۀ ادبیات فارسی و تاریخ بود و بسیاری از تاریخ‌نویسان را به نوشتن رویدادهای تاریخی وادار کرد. «ابوالفتح ابراهیم سلطان» شعر می‌گفت و در ترقی ادبیات فارسی بسیار کوشید. «بایسنقر» علاوه بر خوشنویسی به سرودن شعر و جمع‌آوری کتاب علاقۀ زیادی داشت و «شاهنامۀ بایسنقری» از کتاب‌های نفیس کتابخانۀ او بود. در زمان «الغ‌بیگ» زمینۀ تدوین «زیج» (كتاب‌هايی دربارۀ روش‌ محاسبات نجومی) معروف به «زيج الغ‌بيگ» مهیا شد. «عبداللطیف»، پسر الغ‌بیگ و «بابر شاه» پسر بایسنقر، هر دو، شاعر، شعردوست و شعرشناس بودند. «سلطان حسین بایقرا» بزرگ‌ترین مروج ادبیات فارسی بود و کتاب «مجالس العشاق» را نوشت. در زمان او، شهر «هرات» محل تجمع شاعران و ادیبان شده بود. علاوه‌بر سلاطین، برخی از درباریان نیز از مشوقان ادب و هنر در این دوره به‌شمار می‌رفتند.

ویژگی‌های ادبی دورۀ تیموری

1. نوزایی فرهنگی

دورۀ تیموریان را از دوره‌های رشد و شکوفایی هنر و فرهنگ در تاریخ جهان اسلام و ایران دانسته‌اند. برخی از محققان حتی دوران رنسانس فرهنگی و هنری را به دورۀ شاهرخ تیموری و سلطان‌حسین بایقرا نسبت داده‌اند.

2. رشد و گسترش ادبیات فارسی

در اين دوره، مانند دیگر جنبه‌های تمدنی و فرهنگی، ادبیات فارسی نیز در دو حوزۀ نثر و نظم رشد و گسترش چشم‌گیر پیدا کرد؛ تألیف کتب علمی به زبان فارسی نسبت به دورۀ قبل، رواج بیشتری یافت و آثاری پديد آمد كه بسياری از آنها از نظر تنوع موضوعی و ویژگی‌های سبكی، در قیاس با دیگر دوره‌های ادب فارسی، دارای رشد و تفاوت‌های اساسی است.

3. تحول معنوی ادبیات

ادبیات فارسی در دورۀ تیموریان، از نظر تکوین هویت جدید سبک زندگی ایرانی و اسلامی و ادبیات مذهبی، اهمیت زیادی دارد؛ در این دوره جلوه‌هاي مذهب شیعه به شعر فارسی رنگ و بوي خاصی بخشید.

نثر فارسی در دورۀ تیموریان

یک) تألیف کتاب‌های علمی

الف) تاریخی

در این دوره، تاریخ‌نویسی به زبان فارسی رشد پیدا کرد و ادبیات فارسی متحول شد. مهم‌ترین آثار تاریخی این دوره:

1. «زبدة التواریخ» و «مجمع التواریخ سلطانی» نوشتۀ «حافظ ابرو»، با نثر ساده، روان و عاری از تكلف؛
2. «حبیب السیر»، و «خلاصة الاخبار» و «دستور الوزراء»، نوشتۀ «خواندمیر» با نثر روان، پخته و آمیخته به صنایع بدیع؛
3. «مطلع سعدین» از معتبرترین تواریخ این دوره نوشتۀ كمال‌الدین عبدالرزاق سمرقندی، با نثر منشیانه اما بسیار ساده، روان و خالی از مبالغه‌های ادیبانه و صناعات ادبی؛
4. «ظفرنامه» نوشتۀ نظام‌الدین شامی با نثری بلیغ و به‌دور از عبارات مصنوع؛
5. «ظفرنامه» نوشتۀ شرف‌الدین علی یزدی با نثر مزین، مصنوع و آمیخته با اشعار؛
6. «فردوس التواریخ» از ابن‌معین؛
7. «مجمل فصیحی» از فصیح خوافی؛
8. «جامع التواریخ» از حسنی ابن شهاب؛
9. «روضة الصفا» از میرخواند؛
10. «تاریخ كبیر» از جعفری یزدی؛
11. «بدایع الوقایع» از واصفی؛
12. «منتخب التواریخ» از معین‌الدین نطنزی.

ب) سیرۀ پیامبر اسلام و ائمۀ شیعه

در این دوره دربارۀ سیرة‌ پیامبر اسلام و امامان شیعه نیز کتاب‌های‌ متعددی‌ نوشته‌ شد. از جمله‌:

1. «روضة‌الاحباب‌» از‌ عطاءالدین‌ فضل‌اللّه‌ جمال‌الحسنی‌؛
2. «شواهدالنبوه»‌ از‌ جامی‌؛
3. «روضة‌الشهدا» از حسین‌ واعظ‌ کاشفی.

ج) فرهنگ‌نگاری

در دورۀ تیموریان زبان فارسی در قلمرو عثمانیان و شبه‌قارۀ هند گسترش پیدا کرد و این مسئله نیاز به دانستن قواعد و لغات زبان فارسی را افزایش داد و به‌همین دلیل، فرهنگ‌نگاری و دستور نویسی فارسی رواج یافت. برخی از فرهنگ‌های این دوره عبارت است از:

1. «شرف‌نامۀ مِنیری» از ابراهیم فاروقی؛
2. «مفتاح الفضلاء» از محمود شادی‌آبادی؛
3. «اداة الفضلاء» از قاضی‌خان بدر دهلوی (در شبه‌قارۀ هند)؛
4. «نثار الملک» و «قاسمیه» (‌لغت فارسی) از لطف‌الله بن ابی‌یوسف حلیمی؛
5. «وسیلة المقاصد الى احسن المراصد» (لغت و قواعد فارسی)، اقنوم عجم (لغت فارسی) از رستم مولوی؛
6. «تاج الروؤس و غرة النفوس» (لغت فارسی) از احمد بن اسحاق قیسری؛
7. «مرقات الادب» (فرهنگ ترکی به فارسی) از احمدی گرمیانی؛
8. «مرقات کلام العـرب و العجم» (فـرهنگ ترکـی به فـارسی) از ابراهیـم مسکین (در قلمرو عثمانی).

د) ترجمۀ فارسی به ترکی

رویکرد به ادبیات فارسی در دورۀ تیموریان باعث شد که برخی‌از متون کهن فارسی مانند شاهنامه و آثار عطار مانند اسرار‌نامه، تذکرة‌الاولیاء، مصیبت‌نامه، منطق‌الطیر، پندنامه و خسرو نامه به ترکی عثمانی و ترکی جغتایی ترجمه شوند.

ه) علوم بلاغی

در علوم بلاغی فارسی نیز آثاری در این دوره نوشته شد. مانند:

1. «عروض سیفی» از سیفی بخارایی؛
2. «رساله در عروض» از صفی‌الدین علاء بن صفی‌الدین علی؛
3. «بدایع الافکار فی صنایع الاشعار» از ملاحسین واعظ کاشفی؛
4. «رساله در علم بدیع» از میرعطاءالله بن محمود حسینی؛
5. «الرسالة الوافیة فی علم القافیة» از عبدالرحمان جامی.

و) تحقیقات در منظومه‌های فارسی

در این دوره تحقیقاتی دربارۀ منظومه‌های فارسی صورت گرفته است که بی‌سابقه بود. برای مثال، «کمال‌الدین بن کاشانی» دو کتاب «کنوز الحقائق فی رموز الدقائق» و «جواهر الاسرار و زواهر الانوار» را در تفسیر مثنوی مولوی نوشت.

ز) نثر دبیری

در ادبیات دبیری این دوره دگرگونی‌هایی به‌وجود آمد که ایجاز، کاهش استفاده از لغات عربی مشکل، تضمین مصراع‌های شعری و تلمیح به آیات قرآنی، بخشی از آن بود.

ح) علوم تجربی

در این دوره، بسیاری از آثار در علوم ریاضی، نجوم، پزشکی، کشاورزی و زمین‌شناسی مورد توجه عالمان ایرانی قرار گرفت و به زبان فارسی تألیف شد. برای مثال، مهم‌ترین آثار پزشکی این دوره به زبان فارسی، «شفاء الاسقام» توسط «عبدالرزاق طبیب کرمانی»، «زبدة قوانین العلاج» توسط غیاث طبیب و «جواهراللغة در اصطلاحات پزشكی» توسط «محمد بن یوسف طبیب هروی» نوشته شد.

ط) فلسفی و کلامی

آثار فلسفی و کلامی به زبان فارسی در دورۀ تیموریان در قیاس با دوره‌های پیشین، رشد پیدا کرد و شرح نوشتن و یا تلخیص، به‌ویژه بر آثار ابن‌سینا مورد توجه قرار گرفت.

شعر فارسی در دورۀ تیموریان

1. رشد و گسترش شعر فارسی

مهم‌ترین مشخصۀ نظم و شعر در دورۀ تیموریان، رشد كمّی آن است. این ویژگی چندان چشمگیر است كه نظر بسیاری را به خود جلب کرده و برخی از محققان شمار شاعران این دوره را حدود هزار تن دانسته‌اند. همچنین در این دوره برای نخستین‌بار مخاطبان شعر به درباریان و یا فرهیختگان جامعه محدود نشد و طبقات پایین‌تر جامعه را نیز در بر گرفت و مردم به خواندن و نوشتن ابیات و اشعار تمایل نشان می‌دادند.

2. آمیختگی شعر با هنر

هنرمندان این دوره، یعنی كسانی كه به خوشنویسی، موسیقی، آواز، نقاشی و تذهیب اشتغال داشتند، به شعر و سرودن آن نیز روی آوردند و برخی از آنها، شعر را بر هنر خود ترجیح ‌دادند.

3. تأسیس انجمن‌های ادبی

انجمن‌های ادبی زیادی در این دوره تأسیس شد که در آثار بسیاری از تذکره‌نویسان اشاره شده است. برای مثال اهلی شیرازی به مجمع ادیبان عصر خود اشاره می‌کند که دربارۀ سنجش مهارت و قدرت شاعران در سخنوری تشکیل می‌شد.

ویژگی‌های شعر دورۀ تیموری

1. ابداع سبک هندی

در این دوره نسل جدیدی از شاعران در پهنۀ حكومتی تیموریان ظاهر شدند و به‌منظور تازگی بخشیدن به شعر، شیوۀ تازه‌ای ابداع كردند كه سابقۀ چندانی در ادب فارسی نداشت. آنها علاوه بر حرکت در چارچوب مضامین کهن، یافتن مضامین غریب و نكته‌های باریك را آغاز كردند و سبک جدیدی را پایه‌گذاری کردند كه به سبك هندی شهرت یافت.

2. استفاده از صنایع شعری خاص‌

صنایعی مانند اغراق، مطابقه، مراعات النظیر، اعنات یا لزوم مالایلزم، ایهام و تجنیس، از سوی شاعرانی همچون امیر همایون اسفراینی، شرف الدین علی یزدی، كاتبی، لطف‌الله نیشابوری، ابن حسام، كوثری، بساطی سمرقندی و آذری، مورد توجه قرار گرفت.

3. رواج استفاده از غزل

در این دوره از میان انواع شعر فارسی، از قالب غزل بیشتر استفاده می‌شد. علت آن رویكرد مردمی به شعر فارسی بود و غزل با ذوق عامۀ مردم سازگاری بیشتری داشت. به‌همین دلیل، این دوره را «عصر غزل» نامیده‌اند.

درون‌مایه‌های شعری

1. آموزه‌های دینی

برخی از رویدادها در دورۀ تیموریان باعث علاقۀ مردم به دین و آزادی‌های نسبی شیعه شد که گسترش مضامین دینی و مذهبی در شعر را به‌دنبال داشت. شاعرانی مانند اهلی شیرازی، قاسم انوار، نظام استرابادی، لطف‌الله نیشابوری، اوحدی سبزواری و برندق خجندی، مضامین مذهبی را در شعر خود وارد کردند و سب ترویج آموزه‌های دینی در جامعه شدند.

2. مناقب پیامبر اسلام و امامان شیعه

از اصلی‌ترین مضامین شعر در دورۀ تیموریان قصاید دینی و ذکر مناقب پیامبر اسلام، فاطمۀ زهرا و امامان شیعه است. از مهم‌ترین‌ این‌ آثار، قصاید «ابن‌حسام‌ خوسفی»‌ بوده که‌ در مدح‌ و منقبت‌ پیامبر اسلام، امام علی، فاطمه‌ زهرا، امام حسین، امام زمان و دیگر امامان شیعه سروده‌ شده‌ است‌. قصیدة‌ خواجه ‌اوحد مستوفی‌ در منقبت‌ امام علی ‌ قصیده‌های شاه‌ نعمت‌اللّه‌ ولی‌ در منقبت‌ پیامبر اسلام، و قصاید فغانی‌، لطف‌اللّه‌ نیشابوری‌، کاتبی‌ و حسن‌ سیمی‌ در منقبت‌ امیرالمؤمنین‌ و امامان‌ شیعه‌ از دیگر نمونه‌های‌ این‌ نوع‌ قصاید است. ‌

3. عرفان اسلامی

با رواج‌ بیشتر تصوف‌ و عرفان‌ در این‌ دوره‌، سرودن‌ غزل‌های‌ عرفانی‌ رواج بیشتر پیدا کرد. قاسم‌ انوار در منظومة‌ انیس‌العارفین‌ مباحثی‌ از عرفان‌ نظری‌، مانند چیستی‌ نفس‌، روح‌، قلب‌، عقل‌ و عشق‌، را توضیح‌ داده‌ است.‌ از مهم‌ترین‌ مضامین‌ غزلیات‌ عرفانی در این دوره‌، وحدت‌ وجود، توحید حق‌ و نعت‌ خالق‌، فنا در راه‌ معشوق‌، ترک‌ لذات‌ دنیوی‌، تکریم‌ پیر، وصف‌ قوّت‌ عشق‌ و ضعف‌ عقل‌ و ستایش‌ مستی‌ و شیدایی‌ و دردمندی‌ است.‌

اثرگذاری‌ها

1. زمینه‌سازی رسمیت تشیع

به‌باور بسیاری از پژوهشگران، تولید حجم زیادی از منظومه‌های شعری با مضامین مذهبی و قصاید مدح و منقبت در این دوره، در فراهم‌ کردن‌ زمینه‌ برای‌ رسمی‌ شدن‌ تشیع‌ در قرن‌ نهم‌ تأثیرگذار بوده است.‌

2. ترویج بزرگداشت قیام عاشورا

تدوین کتاب‌های سیره و مقاتل در شرح‌ قیام امام حسین و رویداد عاشورا به زبان فارسی، سبب رونق و آیین تجلیل از عاشورا و گسترش ادبیات تعزیه‌ و حماسی در میان مردم شد‌.

3. گسترش طبقاتی شاعران

در دورۀ تیموریان، شعر از انحصار اقشار خاص خارج شد و برای نخستین‌بار، شمار قابل توجهی از شاعران، پیشه‌ورانی بودند که به مشاغلی مانند كاسه‌گری‌، صحافی و خیمه‌دوزی اشتغال داشتند.

4. پی‌ریزی ادبیات ترکی بر اساس ادبیات فارسی

قدرت و اعتبار ادبیات فارسی باعث شد که ادبیات‌ ترکی‌ در این‌ دوره‌ بر اساس‌ زبان‌ فارسی‌ پی‌ریزی‌ شود و شاعران‌ و نویسندگان‌ تُرک‌، ترکیبات‌، تعبیرات‌، مضامین‌ و معانی‌ شعر فارسی‌ را به‌‌کار ‌برند.

علل توجه تیموریان به ادبیات فارسی

1. کسب مشروعیت مردمی

بعد از حملة‌ مغول‌ به‌ ایران‌ و سقوط خلافت عباسی، زبان عربی در ایران به‌تدریج‌ رونق‌ و اعتبار خود را از دست‌ داد و زبان فارسی‌ که زبان بومی ایرانیان بود، زبان‌ غالب‌ و زبان‌ اداری‌ و تاریخ‌ و هنر و شعر شد. تیموریان که بعد از ایلخانان به قدرت رسیدند، برای تحکیم قدرت و مشروعیت خود به ادبیات و زبان فارسی روی آوردند و برای تثبیت جایگاه خود، روش روادارانۀ ایلخانان را در پیش گرفتند. از طرف دیگر، بر اثر فعالیت همه‌جانبۀ دانشمندان و وزیران ایرانی در دورۀ ایلخانان، ایران از نظر علمی و ادبی استقلال پیدا کرده بود، این رویه در زمان تیموریان نیز دنبال شد و ادبیات فارسی محور فعالیت و تولید آثار علمی قرار گرفت.

2. قدرت و جذبۀ فرهنگ اسلامی و ایرانی

تیموریان با وجود اینکه خسارت جانی و مالی زیادی به ایران وارد کردند اما زمانی که با فرهنگ و ادب‌ اسلامی و ایرانی آشنا شدند، تغییر رویه دادند و شهرهای هرات و سمرقند را که دو شهر بزرگ ایران در آن زمان بود، به شهر فلاسفه، علما، هنر و ادب تبدیل کردند. قدرت و جذبۀ فرهنگ اسلامی و ایرانی در هضم و ایجاد تحول در تبدیل خشن‌ترین مهاجمان تاریخ به عناصر فرهنگ‌پرور و هنر‌دوست، از عواملی است که موجب شد تا در دورۀ تیموریان زمینه‌های گسترش فرهنگ و هنر به‌ویژه زبان فارسی فراهم شود.

منابع

• «آشنایی با فرهنگ اسلامی و ایرانی؛ علت شکوفایی علم و هنر در دورۀ تیموریان»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۱۸ بهمن ۱۳۹۳س.
• بهار، محمدتقی، سبک شناسی، تهران، انتشارات توس، ۱۳۵۵ش.
• خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به كوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
• رازپوش، شهناز ودیگران، «تیموریان (یا گورکانیان)»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• رشیدی تبریزی، یار احمد، رباعیات خیام (طربخانه)، به كوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
• «روزگار تیموریان دورۀ رشد و شکوفایی فرهنگ و هنر در تاریخ جهان اسلام و ایران است/ سربداران؛ مهم‌ترین جنبش اجتماعی و مردمی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ بهمن ۱۴۰۰ش.
• سمرقندی، دولتشاه، تذكرة‌الشعراء، به كوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۰م.
• «سمینار بازتاب ادبیات فارسی در دورۀ گورکانیان در هند برگزار شد»، وب‌سایت بنیاد سعدی، تاریخ درج مطلب: 4 اسنفد 1398ش.
• شفیعی ‌كدكنی، محمدرضا، ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمۀ حجت‌الله اصیل، تهران، نی، ۱۳۷۸ش.
• صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۷۸ش.
• «عرفان و مذهب شیعه در اشعار شاعران شیعه عصر تیموری»، هفتمین همایش انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، 1391ش.
• فخری هروی، محمد، روضة‌السلاطین، حیدرآباد دکن، ۱۹۶۸م.
• نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، ۱۳۴۴ش.
• نوایی، علی‌شیر، مجالس‌النفائس، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش.
• یارشاطر، احسان، شعر فارسی در عهد شاهرخ، تهران، مؤسسۀ چاپ و انتشارات، ۱۳۳۴ش.