رسم کوزهشکنی
رسم کوزهشکنی؛ شکستن کوزه‌های قدیمی و کهنه در شب چهارشنبه سوری.
کوزهشکنی از رسوم رایج در چهارشنبه سوری بوده که در مناطق مختلفی از ایران برگزار می‌شد. اهالی هر منطقه به شیوه‌های مختلفی به شکستن کوزه‌های کهنۀ خود پرداخته و یک کوزۀ جدید را جایگزین آن می‌کردند. رسم کوزهشکنی کارکرد‌های فرهنگی و اقتصادی متعددی را به‌دنبال داشته و روشی مناسب برای حفظ سلامتی اعضای خانواده بوده است. این مراسم پرشور و شعف در چهارم بهمن ۱۳۹۱ش در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسید.
مفهوم‌شناسی
آیین کوزهشکنی در آستانۀ آغاز سال نو، نماد جایگزینی کهنه با نو، قدیم با جدید و حال خوب با حال بد است؛ این رسم در برخی مناطق، نماد خواستگاری و دارای معنای عاشقانه نیز بوده است.[۱]
تاریخچه
رسم کوزهشکنی در چهارشنبه‌سوری از رسوم قدیمی و کهن ایرانی‌ها بوده است. [۲] برخی معتقدند قدمت مراسم کوزهشکنی به دوران قاجار بر می‌گردد.[۳] در دوره پهلوی اول، تهرانی‌ها به نقاره‌خانه رفته و با نواختن نقاره در ساعتی خاص، کوزه‌های خود را به زمین پرتاب می‌کردند.[۴] این رسم در شهرهای مختلف با شیوه‌های متفاوتی برگزار می‌شد و تا اوایل دوره پهلوی از سوی عامه مردم مورد استقبال قرار می‌گرفت.[۵]
شیوۀ برگزاری مراسم کوزهشکنی
در چهارشنبه آخر سال، مردم پس از انجام مراسم چهارشنبه‌سوری، کوزه‌های سفالی و کهنۀ خانۀ خود را به پشت‌بام برده و به پایین می‌انداختند. در برخی مناطق زنان و دختران براي دورکردن آفت و بلا، در شب چهارشنبه آخر سال بدون این‌که با کسي سخن بگويند، به لب رودخانه‌ها، نهر‌ها و آسياب‌هاي آبي مي‌رفتند و جام يا کوز‌هاي خود را از آب پر می‌کردند. آنها در حين آب برداشتن تفألي با ريگ‌هاي کف رودخانه مي‌زدند و سپس کوزه آب را به خانه مي‌آوردند.[۶] همچنین در برخی مناطق دیگر عصر چهارشنبه مردم مقداری هیزم با خود به پشت‌بام می‌بردند و آبی نیز داخل کوزه می‌ریختند، سپس مقداری از آب این کوزه را در چهار گوشۀ بام خالی می‌کردند و آن را از بالای سردر منزل به پایین می‌انداختند تا کوزه شکسته شود. آنها همزمان با شکستن کوزه، این شعرها را نیز می‌خواندند: [۷] [۸]
| درد و بلای جونم هتو کوزه ریزه | او درد و بلای کوزه، هتو کوچه ریزه | |
| غم برو شادی بیا | محنت برو روزی بیا | |
| درد و بلای ما بـِرَه توی کوزه | و بـِرَه توی کوچه |
اهالی برخی مناطق، کوزه‌هایی که دیگر آب در آنها سرد نشده یا داخل کوزه را جلبک گرفته و سبز شده بود را می‌شکستند.[۹] همچنین برخی از خانواده‌ها در داخل این کوزه‌های قدیمی، مقداری ذغال به نشانۀ سیاه‌بختی، سکه برای ازدیاد رزق و روزی، نمک به نشانۀ شورچشمی می‌ریختند و قبل از شکستن، کوزه را دور سر تمام اعضای خانواده چرخانده و پس از آن کوزه را در اختیار زن خانه قرار می‌دادند تا به بالای پشت‌بام یا بالای سردر خانه رفته و کوزه را به پایین پرتاب کند. [۱۰] برخی نیز کشت غالب آن زمان یعنی جو، گندم یا ارزن به داخل کوزه می‌ریختند تا پس از شکستن آذوقه‌ای نیز برای پرندگان فراهم آید. در پایان مراسم کوزهشکنی، مردم کوزه‌های جدید و تمیز خود را از چشمه قنات پر کرده [۱۱] و کوزۀ آب را به خانه مي‌آوردند.[۱۲]
شهرهای میزبان مراسم کوزهشکنی
در گذشته بیشتر شهرهای ایران میزبان مراسم کوزهشکنی بوده‌اند، اما این رسم در استان‌هاي زنجان، بوشهر، آذربايجان شرقي، اردبيل، سمنان، خراسان [۱۳] و تهران بیشتر رایج بوده است.[۱۴]
کارکرد
- فرهنگی: کوزهشکنی یک مراسم دسته‌جمعی است که ریشه در باور مردم بومی مناطق مختلف داشته است. برخی انجام این آیین سنتی را دفع قضا و بلا دانسته‌اند که با انجام این عمل، نوعی خوش‌یمنی برای اعضای خانواده به‌وجود می‌آید. کارکرد کوزه‌های بدون لعاب برای نوشیدن آب و نگهداری مواد غذایی بوده است.
- بهداشتی: استفاده بیشتر از یک سال از کوزۀ بدون لعاب به‌دلیل جرم‌هایی که دیوارۀ کوزه به خود می‌گرفت، امری غیربهداشتی بوده و موجب بیماری می‌شد.[۱۵] شکستن کوزه راهی برای دفع آلودگی، رعایت بهداشت و سلامت اعضای خانواده بوده است.[۱۶] کارشناسان معتقدند هدف اصلی از این رسم، عادت‌دادن مردم به پرهیز از کوزۀ آلوده بوده است.[۱۷]
- خانوادگی: در دوران قاجار از مراسم کوزهشکنی به‌عنوان شیوۀ خواستگاری استفاده می‌کردند. خانواده‌هایی که دختر دم‌بخت داشتند، دستمالی به دستۀ کوزه بسته و آن را به دست دختر می‌دادند تا از سردر به کوچه پرت کند. خواستگار پس از چند روز با دستمال، جعبۀ شیرینی و یک کوزۀ تازه در دست همراه با خانواده به خواستگاری دختری می‌آمد که کوزه برای او شکسته شده بود. در گذر زمان خلط مفهوم عشق با رسم کوزهشکنی این رسم کهن را برای مردم جذاب‌تر کرد. [۱۸]
- اقتصادی: برخی دیگر معتقدند کوزهشکنی یکی از دلایل رونق هنر سفالگری در مناطق مختلف بوده است؛ زیرا مردم از سفال در زندگی روزمره استفادۀ زیادی داشتند و با شکستن کوزه‌های قدیمی باید کوزه‌های جدیدی برای استفاده به‌عنوان ظروف غذا و آب خریداری می‌کردند. [۱۹] رسم کوزهشکنی، تقاضا برای خرید کوزه‌های تازه را بالا می‌برد و سبب رونق صنعت کوزه‌گری می‌شد.
پانویس
- ↑ . «جزئیات مراسم کوزهشکنی را بدانید»، وب‌سایت سلام نو.
- ↑ . زارع، «آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری در شهرهای مختلف؛ از قاشق‌زنی تا کوزهشکنی»، وب‌سایت پلازا.
- ↑ . «جزئیات مراسم کوزهشکنی را بدانید»، وب‌سایت سلام نو.
- ↑ . زارع، «آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری در شهرهای مختلف؛ از قاشق‌زنی تا کوزهشکنی»، وب‌سایت پلازا.
- ↑ . «تاریخچه و آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . دوستی و شاهرودی، «آیین‌ها و مراسم چهارشنبه‌سوری در فرهنگ عامه»، 1390ش، ص27.
- ↑ . «جزئیات مراسم کوزهشکنی را بدانید»، وب‌سایت سلام نو.
- ↑ . «مقاله چهار شنبه سوری»، وب‌سایت راهنمای دانشجو.
- ↑ . «مراسم کوزهشکنی»، وب‌سایت میزیت ایران.
- ↑ . «جزئیات مراسم کوزهشکنی را بدانید»، وب‌سایت سلام نو.
- ↑ . «جزئیات مراسم کوزهشکنی را بدانید»، وب‌سایت سلام نو.
- ↑ . دوستی و شاهرودی، «آیین‌ها و مراسم چهارشنبه‌سوری در فرهنگ عامه»، 1390ش، ص27.
- ↑ . دوستی و شاهرودی، «آیین‌ها و مراسم چهارشنبه‌سوری در فرهنگ عامه»، 1390ش، ص27.
- ↑ . زارع، «آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری در شهرهای مختلف؛ از قاشق‌زنی تا کوزهشکنی»، وب‌سایت پلازا.
- ↑ . «جزئیات مراسم کوزهشکنی را بدانید»، وب‌سایت سلام نو.
- ↑ . «تاریخچه و آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت.
- ↑ . «جزئیات مراسم کوزهشکنی را بدانید»، وب‌سایت سلام نو.
- ↑ . زارع، «آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری در شهرهای مختلف؛ از قاشق‌زنی تا کوزهشکنی»، وب‌سایت پلازا.
- ↑ . «جزئیات مراسم کوزهشکنی را بدانید»، وب‌سایت سلام نو.
منابع
- «تاریخچه و آداب و رسوم چهارشنبه سوری»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 19 اسفند 1398ش.
- «جزئیات مراسم کوزه شکنی را بدانید»، وب‌سایت سلام نو، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1400ش.
- دوستی، شهرزاد و شاهرودی، المیرا، «آیین‌ها و مراسم چهارشنبه‌سوری در فرهنگ عامه»، فرهنگ مردم ایران زمستان، شماره 27،1390ش.
- زارع، سارا، «آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری در شهرهای مختلف؛ از قاشق‌زنی تا کوزهشکنی»، وب‌سایت پلازا، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1400ش.
- «مراسم کوزهشکنی»، وب‌سایت میزیت ایران، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1402ش.
- «مقاله چهار شنبه سوری»، وب‌سایت راهنمای دانشجو، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1402ش.