چهارشنبه سوری

چهارشنبه سوری؛ جشنی کهن در شبِ آخرین چهارشنبه سال شمسی که با افروختن آتش و پریدن از روی آن همراه است.

آیین چهارشنبه سوری (چارشنبه سوری) از جشن‌های دیرینۀ بهاری است که در ایران فرهنگی برای استقبال از نوروز برپا می‌شد. ایرانیان برای دفع شر و بلا و نیز برآورده شدن آرزوهای‌شان، در هر کوی و برزن آتشی برافروخته و از روی آن می‌پریدند و ترانه‌هایی را زمزمه می‌کردند. این جشن همچنان جایگاه ویژه‌ای نزد ایرانیان دارد و در غروب آخرین سه‌شنبه سال با روشن‌کردن آتش برگزار می‌شود، اما در سال‌های اخیر گرفتار کژکارکردهایی شده که این مراسم را با حوادث ناگواری همراه کرده است.

واژه‌شناسی

«سوری» در ترکیب «چهارشنبه سوری» را برخی به‌معنای جشن و سرور گرفته و چهارشنبه سوری را چهارشنبۀ عیش و عشرت معنا کرده‌اند و بعضی، آن را چیزی دانسته‌اند که به رنگ سرخ باشد چنان‌که گل سوری به گل سرخ گفته می‌شود. برخی چهار در چهارشنبه را اشاره به چهار فصل سال و نیز برپایی آتش را نشان استقبال از گرم شدن زمین می‌دانند که رسیدن فصل کار و انرژی و حرکت را مژده می‌دهد. برخی نیز آن را برگرفته از واژه «سوخرَ» در أوِستا می‌دانند که به معنای سرخ است. در کردستان به آن «کله جوارشَمّه»، در طالقان، قزوین، گیلان و مازندران به آن «کوله چارشنبه» در برخی نقاط اصفهان «چهارشنبه سرخی» و در منطقه بختیاری «چارشمَّه سیرون» می‌گویند.

پیشینه

جشن چهارشنبه (یا چارشنبه) سوری از جشن‌های ملی و باستانی ایرانیان است. برخی از پژوهشگران آن را بازمانده جشن فروردگان می‌دانند. در اوستا چنین آمده است که زردشتیان هر ساله در 5 روز پیش از پایان سال و 5 روز پس از آن، میزبان فَروَهَرهای نیاکان‌اند، به همین دلیل بر بام خانه‌های‌شان آتش می‌افرزوند تا آنها را به سوی خانه خود راهنمایی کنند. گفته شده است در زمان ساسانیان این آتش افروزی همزمان با آفرینش انسان (گاهنبار همسپتمدم) که به اعتقاد آنان در 26 اسفندماه بوده برگزار می‌شده است.

جشن سوری ارتباط و تقارنی با چهارشنبه ندارد چرا که ایرانیان هفته (شنبه تا جمعه) نداشته و 12 ماه سال‌شان 30 روز بوده است و گفته شده گروهی پس از ورود اسلام به ایران، مراسم آتش‌افروزی را به شب آخرین چهارشنبه سال انداختند تا از عقیده اعراب که روز چهارشنبه را شوم می‌دانستند، دوری جسته باشند.

در برخی از شهرهای ایران هم‌چون بیرجند، کرمان و نهاوند، چهارشنبه سوری در آخرین چهارشنبه ماه صفر برگزار می‌شود. در گذر زمان باورهای خرافی به این جشن اضافه گردیده است از جمله رقص و پایکوبی، پریدن از روی آتش و ترقه‌بازی که ارتباطی با اصل مراسم چارشنبه سوری ندارد.

آداب و رسوم

چارشنبه سوری در مناطق مختلف ایران، با مراسم و آیین‌های مختلفی همراه بوده است که گرچه با مبنا و منشأ چارشنبه سوری ارتباطی ندارد اما این جشن بهانه و زمینه‌ای برای برگزاری این آیین‌ها است و غالبا با محور همدلی، مشکل‌گشایی، دید و بازدید، تفریح و خوش‌گذرانی و برخی نیز بر اساس خرافه ایجاد شده است.

کوزه‌اندازی، فال‌بلونی، قاشق‌زنی، فال‌گوش ایستادن، شال‌اندازی، آتش‌بازی، آجیل مشکل‌گشا، کندر و خوشبو، از مشهورترین مراسم‌هایی است که در گذشته و شهرهای مختلف انجام می‌شده و برخی از این آیین‌ها در حال حاضر نیز انجام می‌شود.

اما امروزه به غلط چارشنبه سوری همراه با پریدن از روی آتش و آتش‌بازی‌های بسیار خطرناک با انواع مواد محترقه و انفجاری به‌صورت ترقه و فشفشه شناخته می‌شود که هر ساله تعدادی از هم‌وطنان را دچار سوانحی چون مرگ، قطع عضو، سوختگی، کوری و غیره می‌کند. این آتش‌بازی‌های انفجاری در سال 1399، نزدیک به 1900 مصدوم در پی داشته که شامل 131 نفر قطع عضو، 527 آسیب چشمی، 546 سوختگی شدید و 9 نفر فوتی بوده و از این تعداد، 30 درصد از مصدومین عابران پیاده و نیروهای امدادی بوده‌اند.

منتقدین

علاوه بر اینکه بسیاری از مراسم و آیین هایی که در بین مردم به چهارشنبه سوری ربط داده می‌شود دارای منشأ عقلایی نبوده و در گذر زمان ایجاد شده است، برخی اندیشمندان نیز با مبانی عقلی و اسلامی انتقاداتی بر چهارشنبه سوری وارد دانسته‌اند.

شهید مطهری، با اشاره به سنت قرآن که فقط عقل‌گرایی و منطق‌گرایی را تأیید می‌کند، هر امر و سنت قدیمی را فقط به دلیل آنکه گذشتگان انجام می‌داده‌اند، یا نیاکان ما این چنین بوده‌اند پس ما باید راه نیاکان را ادامه بدهیم، صحیح ندانسته و محکوم می‌کند. او چهارشنبه سوری و به‌پا کردن آتش و پریدن از روی آن را به استناد آیه 170 سوره بقره و آیاتی که بر تفکر تاکید می‌کند، مصداق بی‌خردی و حماقت می‌داند.

حسن رحیم‌پور ازغدی، معتقد است پریدن از روی آتش در ایران قبل از اسلام، توهین به آتش بوده و آتشی که آنان بر می‌افروختند در بالای بام‌ها و اماکن مقدس‌شان یک جشن عبادی، دینی و معنوی بوده است که ارواح مردگان به خانه‌های‌شان برگردند. او توجه به مرگ، معنویت، فرشتگان و دعای ایرانیان باستان در کنار آتش را کاملا متفاوت از رسم چهارشنبه سوری دانسته است که در زمان حکومت پهلوی مطرح شد.

احکام چهارشنبه سوری

آیت‌الله خامنه‌ای، چهارشنبه سوری را فاقد مبنای شرعی دانسته که اگر برگزاری آن موجب ضرر، فساد و ترویج اعتقادات باطل شود، جایز نیست و جبران حق‌الناس و ضرری که به دیگران وارد می‌شود، لازم است.

منابع

• قرآن
• احکام چهارشنبه سوری، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج: 19 اسفند 1396ش.
• «چهارشنبه سوری 99؛ آخرین آمار مصدومان»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج: 26 اسفند 1399ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1400.
• «سنت جاهلی چهارشنبه سوری»، بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی پژوهه، تاریخ درج: 18 آبان 1397ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 اسفند 1401ش.
• قدردان، مهرداد، «جشن چهارشنبه‌سوری و پیوند آن با زرتشتیان»، وب‌سایت امرداد نیوز، تاریخ درج: 23 اسفند 1395ش.
• «معنای چهارشنبه سوری در ایران باستان از زبان رحیم پوراغدی+فیلم»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج: 28 اسفند 1397ش.
• مجتهدپور، یاسمین، «چهارشنبه سوری»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1398ش.
• نفیسی، سعید، «چهارشنبه سوری»، مجله مهر، سال اول، شماره 11، 1313ش.